متن درس
ذکر الهی: جایگاه ذکر در فرهنگ اسلامی از منظر روایات معصومین علیهم‌السلام
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه بیست و یکم
مقدمه
ذکر الهی، چونان پلی زرین میان انسان و پروردگار، راهی است به سوی قرب الهی و تعالی روح. این عمل معنوی، که در فرهنگ اسلامی جایگاهی بس والا دارد، نه تنها انسان را به یاد معبود می‌آورد، بلکه ظرف فعلیت حقیقت باطنی اوست. در این کتاب، با استناد به روایات معصومین علیهم‌السلام و تحلیل درس‌گفتارهای استاد، به بررسی جایگاه ذکر، تفاوت آن با دعا، ویژگی‌های آن در شرایط گوناگون، و اهمیت ویژه ذکر «الحمدلله رب العالمین» پرداخته‌ایم..
بخش اول: تمایز ذکر و دعا
تفاوت موضوعی ذکر و دعا
دعا، به مثابه درخواستی از خداوند، به امور ممکن محدود است و از محالات حقیقی مستثناست. در مقابل، ذکر، چونان جریانی بی‌کران، از هرگونه محدودیت موضوعی آزاد است. این تمایز، بر ماهیت فراگیر ذکر تأکید دارد که هر موضوعی را در بر می‌گیرد و انسان را به ارتباطی بی‌واسطه با ذات الهی دعوت می‌کند.
عدم محدودیت موضوعی ذکر
برخلاف علوم دیگر که هر یک دارای شعاع و محدوده‌ای خاص هستند، ذکر هیچ‌گونه قیدی در موضوع ندارد. این ویژگی، ذکر را به ابزاری جامع برای پیوند با خداوند تبدیل می‌کند که در همه جنبه‌های زندگی، از امور روزمره تا معنویات متعالی، کاربرد دارد.
آزادی در طلب از خداوند
در ذکر، هیچ موضوعی نیست که نتوان از خداوند طلب کرد، زیرا ذکر قاعده‌ای جز اطلاق ندارد. این اطلاق، انسان را به سوی ارتباطی بی‌حد و مرز با پروردگار رهنمون می‌سازد و او را از هرگونه قید موضوعی آزاد می‌کند.
درنگ: ذکر الهی، به دلیل ماهیت فراگیر و اطلاق آن، از هرگونه محدودیت موضوعی آزاد است و انسان را به ارتباطی بی‌واسطه با خداوند دعوت می‌کند.
بخش دوم: ویژگی‌های زمانی و مکانی ذکر
عدم محدودیت زمانی و مکانی
ذکر، برخلاف برخی اعمال عبادی که به زمان و مکان خاصی وابسته‌اند، چونان نوری همیشگی، در هر زمان و مکانی جاری است. این ویژگی، ذکر را به عملی دائمی و فراگیر تبدیل می‌کند که چه در حال دائم‌الذکری و چه در لحظه‌های گذرا، قابل انجام است.
جواز ذکر در هر حال
در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است:
لَا بَأْسَ بِذِكْرِ اللَّهِ وَأَنْتَ تَقْضِي الْحَاجَةَ، فَإِنَّ ذِكْرَ اللَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ حَسَنٌ، وَلَا تَصْعَمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ
ترجمه: اشکالی ندارد که در حال قضای حاجت ذکر خدا بگویی، زیرا ذکر خدا در هر حال نیکوست و از ذکر خدا احساس ناخوشایندی نکن (الکافی، ج۲، ص۴۹۶).
این روایت، بر جواز و حسن ذکر در همه حالات، حتی در شرایطی که ظاهراً نامناسب به نظر می‌رسد، تأکید دارد. این امر، جامعیت و فراگیری ذکر را به نمایش می‌گذارد.
حسن بودن ذکر در هر حال
ذکر خدا در هر حال نیکوست، حتی در حال معصیت. با این حال، ترکیب ذکر با گناه ممکن است اثر منفی داشته باشد، نه به دلیل ذات ذکر، بلکه به سبب قساوت ناشی از گناه.
تأثیر معصیت بر ذکر
معصیت در حال ذکر، به دلیل گناه، قساوت قلب ایجاد می‌کند، نه به سبب ذکر. این تمایز، بر حسن ذاتی ذکر و تأثیر منفی گناه تأکید دارد.
اثر منفی ترکیب ذکر با گناه
ذکری که با گناه آمیخته شود، ممکن است زیانش بیش از حالتی باشد که ذکر در آن نیست. این اثر منفی، نتیجه ناهماهنگی میان ذکر و معصیت است که اثر معنوی ذکر را خنثی یا معکوس می‌کند.
تفاوت ذاتی ذکر و گناه
انجام کارهای نیک، مانند دادن آب به گناهکار، ذاتاً حسن است، اما ترکیب آن با گناه اثرش را کاهش می‌دهد. این تشبیه، بر اهمیت طهارت باطنی در انجام ذکر تأکید دارد.
درنگ: ذکر الهی در هر حال نیکوست، اما آمیختگی آن با گناه، به دلیل قساوت ناشی از معصیت، ممکن است اثر معنوی آن را کاهش دهد.
بخش سوم: عظمت و ارزش ذکر
ناشناخته بودن ارزش ذکر
در قرآن کریم آمده است:
وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً فَلَا يَعْلَمُ ثَوَابَ ذَلِكَ غَيْرُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ
ترجمه: و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن، که جز خداوند عزوجل کسی پاداش آن را نمی‌داند (قرآن کریم، سوره الأعراف، آیه ۲۰۵).
ناشناخته بودن ارزش ذکر، حتی برای ملائکه، بر عظمت و جایگاه والای آن نزد خداوند تأکید دارد.
عظمت ذکر به دلیل فعلیت
ذکر، چونان ظرفی برای فعلیت حقیقت انسان، او را به مرتبه قرب و وحدت با خدا می‌رساند، در حالی که دعا، ظرف استعداد است. این تمایز، نقش ذکر در تحقق حقیقت باطنی انسان را برجسته می‌سازد.
برتری ذکر بر ملائکه
ذکر، انسان را به مرتبه‌ای متعالی می‌رساند که از ملائکه پیشی می‌گیرد و به قرب الهی نزدیک‌تر می‌شود. این برتری، نتیجه فعلیت یافتن حقیقت انسان از طریق ذکر است.
نامحدود بودن ارزش ذکر
ارزش ذکر، به دلیل عظمتش، نامحدود است و نمی‌توان آن را به‌طور کامل اندازه‌گیری کرد. این ویژگی، ذکر را به عملی بی‌نهایت ارزشمند تبدیل می‌کند.
کثرت ذکر
کثرت ذکر، به دلیل عظمت آن، مورد تأکید قرار گرفته است. تکرار و استمرار در ذکر، زمینه‌ساز تعمیق ارتباط با خداوند و تقویت باطن انسان است.
درنگ: ارزش ذکر الهی، به دلیل عظمت بی‌کران آن، حتی برای ملائکه ناشناخته است و انسان را به مراتبی متعالی‌تر از فرشتگان رهنمون می‌سازد.
بخش چهارم: جایگاه ویژه ذکر «الحمدلله رب العالمین»
اهمیت این ذکر در روایات
در روایتی آمده است:
مَنْ قَالَ أَرْبَعَ مَرَّاتٍ إِذَا أَصْبَحَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ فَقَدْ أَدَّى شُكْرَ يَوْمِهِ، وَمَنْ قَالَهَا إِذَا أَمْسَى فَقَدْ أَدَّى شُكْرَ لَيْلَتِهِ
ترجمه: هرکس صبح چهار بار بگوید «الحمدلله رب العالمین»، شکر روزش را ادا کرده و هرکس شب آن را بگوید، شکر شبش را ادا کرده است (الکافی، ج۲، ص۵۰۳).
این روایت، بر جایگاه والای این ذکر به‌عنوان ذکری جامع برای ادای شکر تأکید دارد.
جامعیت ذکر «الحمدلله»
ذکر «الحمدلله رب العالمین»، چونان دریای بی‌کران، شکر همه مخلوقات و نعمت‌ها را در بر می‌گیرد. این جامعیت، نتیجه ارتباط این ذکر با ربوبیت الهی است که همه عالم را در خود جای داده است.
تأثیر در رفع نفاق و ضعف
این ذکر، نفاق و ضعف نفس را کاهش می‌دهد و صفا و سلامت باطنی می‌آورد. این اثر، نتیجه پیوند عمیق آن با حقیقت الهی است که قلب را از آلودگی‌ها پاک می‌سازد.
ذکرهای دائمی
ذکرهایی مانند «الحمدلله رب العالمین»، «لا حول ولا قوه الا بالله»، «لا اله الا الله» و «یا حی یا قیوم» دائمی‌اند و در همه مراتب معنوی لازم‌اند. این ذکرها، به دلیل ارتباط مستقیم با ذات الهی، برای سالک در هر مرحله‌ای ضروری‌اند.
درنگ: ذکر «الحمدلله رب العالمین»، به دلیل جامعیت و ارتباط با ربوبیت الهی، شکر همه نعمت‌ها را در بر می‌گیرد و قلب را از نفاق و ضعف مصون می‌دارد.
بخش پنجم: مدیریت و تربیت در ذکر
مدیریت در انجام ذکر
انجام ذکر، نیازمند مدیریت و تربیت است تا از اختلاط و آشفتگی باطنی جلوگیری شود. انتخاب ذکر مناسب با شرایط و ظرفیت فرد، از آشوب درونی پیشگیری می‌کند.
تشبیه ذکر به تغذیه
همان‌گونه که خوردن غذاهای نامناسب معده را آشوبناک می‌کند، ذکر بدون مدیریت نیز به آشفتگی باطنی منجر می‌شود. این تشبیه، بر اهمیت نظم و هماهنگی در انجام ذکر تأکید دارد.
تغییر ذکر با پیشرفت معنوی
با پیشرفت سالک در مسیر معنوی، ذکرها تغییر می‌کنند، اما ذکرهایی مانند «الحمدلله رب العالمین» دائمی باقی می‌مانند. این ثبات، نشانه جامعیت و ضرورت این ذکرها در همه مراحل است.
درنگ: ذکر، مانند تغذیه، نیازمند مدیریت و هماهنگی با ظرفیت فرد است تا از آشفتگی باطنی جلوگیری کند.
بخش ششم: دلالت اقتضایی روایات
اقتضایی بودن دلالت روایات
روایات، دلالت اقتضایی دارند و نه علّی، یعنی باید با عقل و شرایط سنجیده شوند. این اصل، بر ضرورت تحلیل عقلانی و اقتضایی روایات تأکید دارد تا از سوءتفاهم جلوگیری شود.
تحلیل روایات و علم دینی
روایات، گاه حاوی حقایقی فراتر از دانش زمان خود هستند، اما به دلیل محدودیت‌های علمی در برخی دوره‌ها، مورد توجه کافی قرار نگرفته‌اند. این امر، بر اهمیت بازنگری علمی در روایات تأکید دارد.
نمونه‌ای از روایات علمی
در برخی روایات، به تعداد رگ‌های بدن (سیصد و شصت) اشاره شده است که با دانش فیزیولوژی مدرن قابل بررسی است. این امر، نشان‌دهنده عمق علمی روایات و ضرورت تحلیل عقلانی آن‌هاست.
درنگ: دلالت اقتضایی روایات، پذیرش آن‌ها را منوط به تحلیل عقلانی و شرایط می‌کند، و برخی روایات حاوی حقایقی علمی‌اند که نیازمند بازنگری هستند.
بخش هفتم: توسل به اهل بیت علیهم‌السلام
دعای صلوات
دعای «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ» در پایان، نشانه توسل به اهل بیت علیهم‌السلام است. این دعا، پیوند انسان با اهل بیت را به‌عنوان واسطه‌های فیض الهی تقویت می‌کند.
درنگ: صلوات بر محمد و آل محمد، چونان کلیدی زرین، پیوند انسان با اهل بیت را به‌عنوان واسطه‌های فیض الهی استوار می‌سازد.
جمع‌بندی نهایی
ذکر الهی، چونان جریانی زلال و بی‌پایان، انسان را به سوی قرب الهی و تحقق حقیقت باطنی‌اش هدایت می‌کند. این عمل معنوی، که در روایات معصومین علیهم‌السلام جایگاهی ویژه دارد، از هرگونه محدودیت زمانی، مکانی و موضوعی آزاد است. ذکر «الحمدلله رب العالمین»، به دلیل جامعیت و ارتباط با ربوبیت الهی، شکر همه نعمت‌ها را در بر می‌گیرد و قلب را از نفاق و ضعف مصون می‌دارد. ارزش ذکر، به دلیل عظمت بی‌کرانش، حتی برای ملائکه ناشناخته است و انسان را به مراتبی متعالی‌تر از فرشتگان می‌رساند. مدیریت در انجام ذکر، برای پیشگیری از آشفتگی باطنی ضروری است، و ذکرهای دائمی مانند «الحمدلله رب العالمین» در همه مراحل معنوی همراه سالک هستند. روایات، با دلالت اقتضایی، نیازمند تحلیل عقلانی‌اند و گاه حاوی حقایقی علمی‌اند که ضرورت بازنگری در علم دینی را آشکار می‌سازد. در پایان، توسل به اهل بیت علیهم‌السلام، چونان صلوات، پیوند انسان با فیض الهی را استوار می‌کند. این کتاب، با نگاهی علمی و فاخر، جایگاه والای ذکر را در فرهنگ اسلامی به نمایش می‌گذارد.
با نظارت صادق خادمی