متن درس
ذکر الهی: جایگاه ذکر در فرهنگ اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه بیست و سوم
مقدمه
ذکر الهی، چونان نوری درخشان در مسیر حیات معنوی انسان، پیوندی عمیق میان بنده و پروردگار برقرار می‌سازد. این عمل، نه‌تنها راهی برای قرب به ذات اقدس الهی است، بلکه سپری در برابر آفات باطنی چون غفلت و نفاق به شمار می‌رود. در فرهنگ اسلامی، ذکر به‌عنوان یکی از ارکان اساسی زندگی معنوی، جایگاهی والا دارد و در روایات معصومین علیهم‌السلام، به‌عنوان ابزاری بی‌حد و مرز برای تعالی روحی معرفی شده است. این نوشتار، با تکیه بر محتوای درس‌گفتار بیست و سوم، به بررسی جایگاه ذکر در فرهنگ اسلامی، آفات افراط و تفریط در رویکرد به آن، و نقش ویژه ذکر حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها در پاک‌سازی قلب و دفع شیاطین می‌پردازد..
بخش اول: آفات افراط و تفریط در رویکرد به ذکر
حاکمیت افراط و تفریط در جامعه
جامعه اسلامی، همواره در معرض دو آفت بزرگ افراط و تفریط در رویکرد به علوم معنوی، از جمله ذکر و دعا، قرار داشته است. این دو رویکرد، چونان دو سوی یک طیف نامتعادل، مانع از درک صحیح حقایق دینی می‌شوند. افراط، با بزرگ‌نمایی غیرمنطقی برخی اعمال یا اماکن، و تفریط، با انکار ارزش‌های معنوی، هر دو به گمراهی و سوءتفاهم در مسائل معنوی منجر می‌گردند.
| درنگ: افراط و تفریط، چونان دو تیغ تیز، حقیقت ذکر و دعا را از دیده‌ها پنهان می‌سازند و مانع درک متعادل علوم دینی می‌شوند. |
افراط در توسل به دعا و اماکن مقدس
برخی افراد، حتی با وجود تحصیلات آکادمیک، در مواجهه با مشکلات زندگی، مانند نازایی یا دیگر دشواری‌ها، با شوق یا تردید به دعا روی می‌آورند و انتظار حل فوری مسائل را دارند. این رویکرد، گاه به ترجیح غیرمتعادل برخی اماکن مقدس، مانند مسجد جمکران، بر دیگر اماکن متبرکه، مانند حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها، منجر می‌شود. چنین نگرشی، نشان‌دهنده فقدان تعادل در درک جایگاه اماکن مقدس است که همگی از برکت الهی برخوردارند.
برای نمونه، برخی با اعتقاد افراطی به مسجد جمکران، آن را بر حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها یا دیگر اماکن مقدس ترجیح می‌دهند، گویی که تنها یک مکان خاص می‌تواند محل اجابت دعا باشد. این رویکرد، نه‌تنها به کاهش ارزش دیگر اماکن متبرکه منجر می‌شود، بلکه انتظار معجزه فوری را بدون توجه به آمادگی باطنی در پی دارد.
| درنگ: توسل به دعا و اماکن مقدس، نیازمند تعادل و آمادگی باطنی است؛ انتظار معجزه فوری، با حکمت الهی سازگار نیست. |
نقش سیاست‌های اجتماعی در ترویج افراط
برخی سیاست‌های اجتماعی، گاه با هدف تقویت معنویت، به ترویج غیرمتعادل برخی اماکن یا اعمال خاص منجر شده‌اند. این سیاست‌ها، به جای هدایت صحیح، گاه به تمرکز بیش از حد بر یک مکان یا عمل خاص، مانند زیارت یک امامزاده خاص، منجر می‌شوند و از ارزش دیگر اماکن یا اعمال معنوی می‌کاهند.
اعتدال در توسل به اماکن مقدس، مانند حرم حضرت معصومه یا امام رضا علیهما‌السلام، امری ضروری است. هیچ مکان مقدسی، به‌تنهایی ضامن حل تمامی مشکلات نیست، بلکه این آمادگی باطنی و ایمان است که اثر دعا و زیارت را دوچندان می‌کند.
تفریط در انکار ارزش دعا و ذکر
در مقابل افراط، برخی افراد دعا و ذکر را به‌عنوان خرافات رد کرده و بر کار و تلاش مادی تأکید می‌ورزند. این تفریط، نتیجه نادیده گرفتن حقایق معنوی و تقلیل دین به امور مادی است. چنین نگرشی، انسان را از بهره‌مندی از برکات ذکر محروم می‌سازد و به دوری از حقیقت الهی منجر می‌شود.
| درنگ: انکار ارزش دعا و ذکر، چونان فرو بستن درهای رحمت الهی، انسان را از نور معنویت محروم می‌سازد. |
گم شدن حقیقت در افراط و تفریط
افراط و تفریط، چونان پرده‌ای بر حقیقت ذکر و دعا، امکان بحث علمی و متعادل درباره این مفاهیم را دشوار می‌سازند. وقتی جامعه به یکی از این دو سو گرایش یابد، حقیقت ذکر، که ابزاری برای پیوند با خداوند است، در پس سوءتفاهم‌ها گم می‌شود. این گمراهی، نتیجه فقدان نگاهی متعادل و علمی به علوم دینی است.
بخش دوم: حقیقت ذکر در روایات معصومین
تخصص معصومین در ارائه کد و نشانه‌های ذکر
معصومین علیهم‌السلام، با اشراف کامل بر باطن موجودات و اشیا، کد و نشانه‌های ذکر را به‌صورت تخصصی ارائه کرده‌اند. این تخصص، ریشه در آگاهی عمیق ایشان از عالم هستی دارد که ذکر را به ابزاری دقیق برای هدایت انسان تبدیل کرده است. ذکر، در این نگاه، نه‌تنها یک عمل عبادی، بلکه سیستمی معنوی برای تعالی باطنی است.
| درنگ: معصومین علیهم‌السلام، با تسلط بر باطن هستی، ذکر را چونان کلیدی برای گشودن درهای معرفت الهی ارائه کرده‌اند. |
اثر جزئی و نامحدود ذکر
ذکر، اثری جزئی دارد و با خصوصیات خاص خود در شرایط و افراد معین عمل می‌کند. با این حال، در روایتی از کتاب شریف الکافی آمده است:
مَا مِنْ شَيْءٍ إِلَّا وَلَهُ حَدٌّ، إِلَّا الذِّكْرَ فَلَيْسَ لَهُ حَدٌّ يَنْتَهِي إِلَيْهِ
(الکافی، ج۲، ص۴۹۶)
ترجمه: هیچ چیز نیست مگر اینکه حدی دارد، جز ذکر که هیچ حدی برای آن نیست.
این روایت، بر بی‌حد بودن ذکر تأکید دارد. ذکر، به دلیل ارتباط مستقیم با ذات الهی، از هرگونه محدودیت زمانی و مکانی آزاد است و می‌تواند در هر زمان و مکان، اثر معنوی خود را به جای گذارد.
تأکید قرآن بر کثرت ذکر
قرآن کریم، با بیانی روشن، بر ضرورت کثرت ذکر تأکید می‌ورزد:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا * وَسَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَأَصِيلًا
(قرآن کریم، سوره الأحزاب، آیات ۴۱-۴۲)
ترجمه: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را بسیار یاد کنید و صبح و شام او را تسبیح گویید.
این آیه، کثرت ذکر را به معنای استمرار، سعه و تعدد آن تفسیر می‌کند. کثرت ذکر، چونان جویباری مداوم، قلب مؤمن را سیراب می‌سازد و او را به سوی قرب الهی هدایت می‌کند.
| درنگ: کثرت ذکر، چونان جویباری زلال، قلب مؤمن را از زنگار غفلت پاک می‌سازد و به سوی تعالی هدایت می‌کند. |
ذکر، نشانه مؤمن دائم‌الذکر
مؤمن دائم‌الذکر، کسی است که ذکر را در همه حالات زندگی خود جاری می‌سازد. در گذشته، کسبه در بازارها، حتی در حین کار و معامله، ذکر می‌گفتند و از آن غافل نمی‌شدند. این استمرار، نشان‌دهنده پیوند عمیق ایشان با خداوند بود. اما در جامعه کنونی، کاهش معنویت، ذکر را به امری دمده و کم‌اهمیت تبدیل کرده است. این غفلت، چونان سایه‌ای سنگین، قلب‌ها را از نور ذکر محروم ساخته است.
بخش سوم: ذکر حضرت زهرا، سنگ‌شکن غفلت و نفاق
جایگاه ویژه ذکر حضرت زهرا
ذکر حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، به‌عنوان یکی از مصادیق ذکری کثیر، قدرتی بی‌مانند در پاک‌سازی قلب از غفلت، نفاق و معصیت دارد. این ذکر، که شامل تسبیحات حضرت زهرا (۳۴ الله اکبر، ۳۳ الحمدلله، ۳۳ سبحان الله) است، نه‌تنها در تعقیبات نماز، بلکه در همه حالات زندگی، اثر معنوی خود را به جای می‌گذارد. در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است:
تسبيح فاطمه زهرا عليها السلام من الذكر الكثير الذى قال الله عزوجل اذكر الله ذكرا كثيرا
ترجمه: تسبیح فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها از ذکر کثیری است که خداوند فرمود: خدا را بسیار یاد کنید.
این ذکر، چونان آسیابی قدرتمند، غفلت و نفاق را در هم می‌شکند و قلب را به نور ایمان روشن می‌سازد.
| درنگ: ذکر حضرت زهرا، چونان آسیابی سنگ‌شکن، غفلت و نفاق را از قلب مؤمن می‌زداید و او را به سوی نور الهی هدایت می‌کند. |
ذکر جلّی و خفی
ذکر به دو گونه جلّی (تقطیعی) و خفی (قلبی) تقسیم می‌شود. ذکر جلّی، ذکری است که در حین انجام امور روزمره، مانند خرید و فروش، قطع و وصل می‌شود. اما ذکر خفی، که در قلب مؤمن جاری است، حتی در خواب و مرگ نیز ادامه می‌یابد. این ذکر، چونان جریانی مداوم، نفس مؤمن را همراهی می‌کند و او را از گزند شیاطین حفظ می‌نماید.
امام صادق علیه‌السلام درباره امام باقر علیه‌السلام فرمودند که ایشان در همه حال، حتی در حین غذا خوردن، راه رفتن یا گفت‌وگو با مردم، ذکر می‌گفتند. این استمرار، نشان‌دهنده مقام والای ذکر قلبی است که در وجود اولیای الهی نهادینه شده بود.
نقش ذکر در دفع شیاطین و جذب ملائکه
ذکر، چونان آهن‌ربایی معنوی، ملائکه را به سوی مؤمن جذب می‌کند و شیاطین را از او دور می‌سازد. در روایتی آمده است:
و البيت الذى يقرا فيه القرآن و يذكر الله عزوجل فيه تكثر بركته و تحذر الملايكه و تهجره الشياطين و ليضىء اهل السماء كما يضىء الكوكب الدرى لاهل الارض
ترجمه: خانه‌ای که در آن قرآن خوانده شود و ذکر خدا گفته شود، برکت آن بسیار می‌شود، ملائکه در آن حضور می‌یابند، شیاطین از آن می‌گریزند و برای اهل آسمان می‌درخشد، همان‌گونه که ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند.
این روایت، بر نقش ذکر در افزایش برکت، جذب ملائکه و دفع شیاطین تأکید دارد. خانه‌ای که از ذکر خالی باشد، برکت آن کاهش می‌یابد و شیاطین در آن لانه می‌گزینند.
| درنگ: ذکر، چونان سپری معنوی، شیاطین را از قلب مؤمن دور می‌کند و ملائکه را به خدمت او می‌گمارد. |
تشبیه ذکر به قونویت
ذکر، مانند قونویت، غذای بومی شهر قم، برای سلامت معنوی و جسمی انسان ضروری است. همان‌گونه که قونویت برای چشم، قلب و کلیه مفید است، ذکر نیز قلب و روح را تقویت می‌کند. در مقابل، غذاهای غیربومی، مانند زولبیا و بامیه، که جایگزین غذاهای سنتی شده‌اند، به مشکلات جسمی منجر می‌شوند. این تمثیل، بر اهمیت حفظ ارزش‌های معنوی در برابر فرهنگ‌های وارداتی تأکید دارد.
بخش چهارم: ذکر و سکرات موت
نقش ذکر در سکرات موت
ذکر، چونان یاری وفادار، در سکرات موت دست انسان را می‌گیرد و او را از سختی‌های این گذرگاه حفظ می‌کند. مؤمنی که ذکر را در زندگی خود جاری ساخته، در لحظات مرگ از حمایت آن بهره‌مند می‌شود. در مقابل، کسانی که از ذکر غافل‌اند، در سکرات موت با دشواری‌های بسیار مواجه می‌شوند.
| درنگ: ذکر، چونان یاری وفادار، در سکرات موت مؤمن را همراهی می‌کند و او را از سختی‌های مرگ حفظ می‌نماید. |
ضرورت استمرار ذکر حضرت زهرا
مصرف مداوم ذکر حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، قلب، روح و مزاج انسان را متعادل و شیرین می‌سازد. این ذکر، به دلیل ارتباط با مقام والای حضرت زهرا، اثر ویژه‌ای در دفع غفلت و نفاق دارد. فقدان این ذکر در شبانه‌روز، نشانه نفاق غفلتی است که در میان بسیاری از مردم، به دلیل تأثیر فرهنگ ولایی، عمدی نیست و با استمرار ذکر قابل اصلاح است.
بخش پنجم: ضرورت بررسی علمی ذکر
آزمایش اثرات ذکر
اثرات ذکر، مانند جذب ملائکه و دفع شیاطین، نیازمند بررسی علمی و آزمایشگاهی است. این بررسی، می‌تواند جایگاه ذکر را در زندگی معنوی روشن‌تر کند. پیشنهاد می‌شود که با آزمایش اثرات ذکر بر زبان و قلب انسان، تأثیر آن بر دفع نفاق و دروغ مورد مطالعه قرار گیرد. ذکر، چونان آبی زلال، قلب را از زنگار نفاق پاک می‌کند و انسان را از آلودگی‌های باطنی مصون می‌دارد.
| درنگ: بررسی علمی اثرات ذکر، چونان کلیدی برای گشودن درهای معرفت، جایگاه این عمل را در زندگی معنوی روشن‌تر می‌سازد. |
جمع‌بندی نهایی
ذکر الهی، چونان نوری هدایت‌گر، انسان را به سوی قرب الهی رهنمون می‌شود. افراط و تفریط، به‌عنوان دو آفت بزرگ، مانع از درک حقیقت این عمل معنوی می‌شوند. روایات معصومین علیهم‌السلام، بر بی‌حد بودن ذکر و ضرورت کثرت آن تأکید دارند. ذکر حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها، به‌عنوان ذکری سنگ‌شکن، غفلت و نفاق را از قلب می‌زداید و مؤمن را در برابر شیاطین حفظ می‌کند. این ذکر، نه‌تنها در تعقیبات نماز، بلکه در همه حالات زندگی، اثر عمیق خود را به جای می‌گذارد. بررسی علمی اثرات ذکر، می‌تواند جایگاه آن را در زندگی معنوی روشن‌تر کند. در پایان، صلوات بر محمد و آل محمد، چونان کلیدی برای پیوند با اهل بیت علیهم‌السلام، این مسیر را تکمیل می‌کند.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ
| با نظارت صادق خادمی |