متن درس

ذکر الهی: تحلیل و بازنویسی درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه بیست و نهم (۲۵ / ۳ / ۱۳۹۰)

مقدمه

ذکر الهی، به‌سان جویباری زلال در گستره حیات انسانی، نقشی بنیادین در پویایی روح و روان آدمی ایفا می‌کند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد، به کاوش در ماهیت ذکر، گونه‌های آن، و پیوند عمیقش با رزق معنوی و حیات روحانی می‌پردازد. ذکر، چونان خورشیدی درخشان، نه‌تنها قلب انسان را روشن می‌سازد، بلکه مسیر او را به‌سوی تعالی و قرب الهی هموار می‌کند..

بخش اول: ماهیت و اهمیت ذکر الهی

ذکر: رکن حیات معنوی

ذکر الهی، به‌مثابه اکسیری گران‌بها، روح انسان را از تاریکی غفلت رهایی می‌بخشد و حیاتی نوین به آن عطا می‌کند. همان‌گونه که علم به دو گونه ابدان (جسمانی) و ادیان (معنوی) تقسیم می‌شود، ذکر نیز به دو نوع ظاهری (لفظی) و باطنی (قلبی و نفسی) تقسیم می‌گردد. ذکر ظاهری، چونان الفاظی است که بر زبان جاری می‌شود، و ذکر باطنی، چون جریانی است که در عمق جان آدمی ریشه می‌دواند.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا
قرآن کریم، سوره الأحزاب، آیه ۴۱: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، خدا را بسیار یاد کنید.

این آیه بر اهمیت محوری ذکر در حیات معنوی تأکید دارد و آن را به‌سان وظیفه‌ای مستمر برای مؤمنان معرفی می‌کند.

تقسیم‌بندی انسان‌ها در قبال ذکر

انسان‌ها در مواجهه با ذکر الهی به دو گروه ذاکر و غافل تقسیم می‌شوند. ذاکران، کسانی‌اند که با یاد خدا، جان خویش را از زنگار غفلت می‌زدایند، اما غافلان، به دلیل بی‌توجهی به ذکر، در تاریکی نسیان گرفتار می‌مانند. غالباً غفلت بر ذکر پیشی می‌گیرد، زیرا انسان به‌سبب غرق شدن در امور مادی، از رزق معنوی خویش غافل می‌شود.

وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ
قرآن کریم، سوره الأعراف، آیه ۲۰۵: و از غافلان مباش.

این آیه، هشداری است به انسان که از غفلت دوری جوید و با ذکر، خود را در مسیر بیداری و آگاهی نگه دارد.

بخش دوم: ذکر به‌مثابه رزق معنوی

رزق معنوی و حیات روحانی

ذکر، رزق معنوی انسان است، همان‌گونه که رزق مادی برای حیات جسمانی ضروری است. رزق معنوی نیز به دو نوع ظاهری (مانند ذکر لفظی) و نفسی (مانند ذکر قلبی) تقسیم می‌شود. همان‌گونه که جسم بدون غذا فرومی‌پاشد، روح بدون ذکر به سستی و مرگ معنوی دچار می‌شود.

وَارْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ
قرآن کریم، سوره الطلاق، آیه ۳: و او را از جایی که گمان نمی‌برد روزی می‌دهد.

این آیه به رزق‌های غیرمنتظره، چه مادی و چه معنوی، اشاره دارد و ذکر را به‌سان رزقی الهی معرفی می‌کند که از غیب به انسان می‌رسد.

تفاوت رزق مادی و معنوی

رزق مادی، نیازمند تلاش و کوشش است، اما رزق معنوی، مانند ذکر، در جامعه کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. انسان‌ها برای کسب رزق مادی می‌کوشند، اما به دلیل عدم اعتقاد یا اهتمام، از رزق معنوی غافل می‌مانند.

وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا
قرآن کریم، سوره طه، آیه ۱۲۴: و هر کس از یاد من روی گرداند، زندگی تنگنایی خواهد داشت.

این آیه، پیامدهای غفلت از ذکر را به‌سان تنگنای زندگی معرفی می‌کند و بر ضرورت توجه به رزق معنوی تأکید دارد.

ضرورت ذکر برای حیات معنوی

بدون ذکر، حیات معنوی ممکن نیست، همان‌گونه که بدون رزق مادی، حیات جسمانی ادامه نمی‌یابد. ذکر، به‌سان خونی است که در رگ‌های روح جاری می‌شود و فقدان آن، انسان را به مرگ معنوی می‌کشاند.

أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ
قرآن کریم، سوره الرعد، آیه ۲۸: آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد.

این آیه، ذکر را کلید آرامش قلب و حیات معنوی معرفی می‌کند.

بخش سوم: پیامدهای غفلت از ذکر

بیماری‌های معنوی ناشی از غفلت

غفلت از ذکر، به‌سان سمی مهلک، به بیماری‌های معنوی، گناهان، طغیان‌ها و بلایای گوناگون منجر می‌شود. همان‌گونه که فقدان رزق مادی به ضعف جسمانی می‌انجامد، فقدان ذکر نیز روح را به سستی و تباهی می‌کشاند.

وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ
قرآن کریم، سوره الزخرف، آیه ۳۶: و هر کس از یاد رحمان روی گرداند، برایش شیطانی می‌گماریم که همدم او شود.

این آیه، غفلت از ذکر را زمینه‌ساز نفوذ شیطان و گرفتاری‌های معنوی معرفی می‌کند.

تأثیر غفلت بر تمرکز و سلامت روان

غفلت از ذکر، ذهن را پراکنده می‌سازد و انسان را در عبادات (مانند نماز) و امور روزمره (مانند رانندگی) دچار خطا و حواس‌پرتی می‌کند. ذکر، چونان چراغی است که مسیر تمرکز و هوشیاری را روشن می‌سازد.

وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ
قرآن کریم، سوره الأعراف، آیه ۲۰۵: و از غافلان مباش.

این آیه بر ضرورت حضور قلب و تمرکز در اعمال عبادی و روزمره تأکید دارد.

بخش چهارم: ذکر و قصد قربت

اهمیت اخلاص در ذکر

ذکر، زمانی اثرگذار است که با قصد قربت و نیت خالص همراه باشد. ذکر بدون اخلاص، چونان کلامی بی‌روح است که به جای تعالی، به مکانیکی و بی‌ثمری می‌انجامد.

إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ
قرآن کریم، سوره المائدة، آیه ۲۷: خداوند تنها از پرهیزگاران می‌پذیرد.

این آیه بر ضرورت اخلاص در اعمال، از جمله ذکر، تأکید دارد.

ذاکر غافل: تناقض در ذکر

ذاکر غافل، کسی است که ذکر لفظی می‌گوید، اما از حقیقت ذکر بی‌بهره است. چنین فردی، به دلیل فقدان حضور قلب، در عبادات یا امور معنوی گرفتار حواس‌پرتی می‌شود.

وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً
قرآن کریم، سوره الأعراف، آیه ۲۰۵: و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن.

این آیه بر ضرورت حضور قلب و اخلاص در ذکر تأکید می‌کند.

نمونه ذاکر غافل

کسی که در هنگام عبادت، مانند دعا در مکه، به امور مادی چون بدهی مشغول است، ذاکر غافل است. ذکر او، به دلیل عدم هماهنگی با عمل صالح، از اثرگذاری بازمی‌ماند.

وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا
قرآن کریم، سوره فصلت، آیه ۳۳: و کیست خوش‌گفتارتر از کسی که به سوی خدا دعوت کند و عمل صالح انجام دهد.

این آیه بر ضرورت هماهنگی ذکر و عمل صالح تأکید دارد.

بخش پنجم: علم و ذکر در خدمت تعالی

علم بدون قصد قربت

علم، اگر با نیت خالص و قصد قربت همراه نباشد، به‌سان درختی بی‌ریشه است که به جای ثمردهی، به خودمحوری و نفسانیت می‌انجامد.

وَلَا تَلْبِسُوا الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ
قرآن کریم، سوره البقرة، آیه ۴۲: حق را با باطل نیامیزید.

این آیه بر ضرورت خلوص در علم و دوری از نفسانیت تأکید دارد.

خطر غفلت عالمان

عالم غافل، که علم را بدون قصد قربت دنبال می‌کند، به دلیل مقاومت در برابر اصلاح، در معرض شبهات شیطانی قرار می‌گیرد. چنین عالمی، به‌سان قلعه‌ای است که از درون فرومی‌ریزد.

وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ
قرآن کریم، سوره الزخرف، آیه ۳۶: و هر کس از یاد رحمان روی گرداند، برایش شیطانی می‌گماریم که همدم او شود.

این آیه، خطر غفلت عالمان را گوشزد می‌کند.

عالم ربانی: هماهنگی علم و ذکر

عالم ربانی، کسی است که علم، ذکر، و خدمت به خلق را با قصد قربت درهم‌آمیزد. او، چونان ستاره‌ای درخشان، راهنمای جامعه به‌سوی تعالی معنوی و اجتماعی است.

كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِمَا كُنْتُمْ تَعَلَّمُونَ الْكِتَابَ وَبِمَا كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ
قرآن کریم، سوره آل عمران، آیه ۷۹: ربانی باشید به سبب آنچه از کتاب می‌آموختید و مطالعه می‌کردید.

این آیه، ویژگی‌های عالم ربانی را برجسته می‌سازد.

علم و ذکر با خدمت به خلق

علم و ذکر، تنها زمانی ارزشمندند که با خدمت به خلق و قصد قربت همراه باشند. بدون این نیت، به‌سان گنجی هستند که در خدمت هوس‌های نفسانی قرار می‌گیرند.

وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ
قرآن کریم، سوره البقرة، آیه ۲۰۷: و از مردم کسی است که خود را برای کسب خشنودی خدا می‌فروشد.

این آیه بر اهمیت اخلاص در علم و ذکر تأکید دارد.

بخش ششم: ویژگی‌ها و آثار ذکر

ذکر: سرمایه معنوی

ذکر، سرمایه‌ای معنوی است که انسان را از تاریکی غفلت به نور آگاهی می‌رساند. همان‌گونه که پول، سرمایه مادی انسان است، ذکر نیز سرمایه‌ای است که او را به بهترین موقعیت‌های معنوی می‌رساند.

إِنَّهَا تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ ذَكَرَهُ
قرآن کریم، سوره المدثر، آیه ۵۴-۵۵: این [قرآن] تذکری است، پس هر که خواهد آن را یاد کند.

این آیه، ذکر را اختیاری و ارادی معرفی می‌کند که انسان می‌تواند با انتخاب آن، به تعالی معنوی دست یابد.

ذکر: سپر در برابر طغیان

ذکر، چونان زرهی است که انسان را در برابر طغیان و گناه محافظت می‌کند. این سپر معنوی، انسان را از آلودگی‌های نفسانی و شیطانی در امان می‌دارد.

وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يُعَلِّمْهُ اللَّهُ
قرآن کریم، سوره البقرة، آیه ۲۸۲: و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند او را می‌آموزد.

این آیه، ذکر را زمینه‌ساز علم الهی و دوری از طغیان معرفی می‌کند.

ذکر و تقویت قوای روحانی

ذکر، قوای روحانی انسان را تقویت می‌کند و او را در برابر چالش‌های زندگی توانمند می‌سازد. همان‌گونه که غذا جسم را نیرومند می‌کند، ذکر نیز روح را استحکام می‌بخشد.

روایت: «العلم علمان: علم الأبدان و علم الأدیان» (علم دو گونه است: علم جسمانی و علم معنوی).

این روایت، به پیوند علم و ذکر اشاره دارد و ذکر را به‌سان رزقی برای روح معرفی می‌کند.

جمع‌بندی نهایی

ذکر الهی، چونان جویباری زلال، حیات معنوی انسان را سیراب می‌کند و او را به‌سوی تعالی و قرب الهی رهنمون می‌سازد. این رزق معنوی، به دو گونه ظاهری و باطنی تقسیم می‌شود و برای حیات روحانی انسان ضروری است. غفلت از ذکر، به بیماری‌های معنوی، گناه، و گرفتاری می‌انجامد، همان‌گونه که فقدان رزق مادی جسم را به ضعف می‌کشاند. انسان‌ها به ذاکر و غافل تقسیم می‌شوند، و غافلان، به دلیل عدم اهتمام به ذکر، در اکثریت‌اند. ذکر و علم، تنها با قصد قربت و خدمت به خلق ارزشمندند و بدون این نیت، به نفسانیت و خودمحوری می‌انجامند. عالم ربانی، با هماهنگی علم، ذکر، و خدمت به جامعه، نمونه‌ای از اخلاص است. ذاکر غافل، به دلیل فقدان حضور قلب، از حقیقت ذکر محروم می‌ماند. ذکر، چونان سرمایه‌ای گران‌بها، انسان را از تاریکی غفلت به نور آگاهی می‌رساند و سپری است در برابر طغیان و گناه. این تحلیل، ذکر را رکنی اساسی در سلوک معنوی معرفی می‌کند که با اخلاص، حضور قلب، و خدمت به خلق، به تعالی معنوی و قرب الهی می‌انجامد.