متن درس

کتاب ذکر الهی در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۴۵

مقدمه

ذکر الهی، به‌سان چراغی فروزان در مسیر سلوک عرفانی، سالک را به سوی معرفت و قرب الهی رهنمون می‌سازد. این مفهوم بنیادین در عرفان اسلامی، نه‌تنها به‌عنوان ابزاری برای تهذیب نفس، بلکه به‌مثابه خوراک معنوی و نیروی محرکه سالک در تمامی حالات زندگی او جریان دارد. در این کتاب، با تکیه بر مبانی قرآنی و روایی، به تبیین ابعاد گوناگون ذکر، از لفظی تا معنوی، پرداخته شده و نقش آن در سلوک عرفانی با نگاهی عمیق و علمی بررسی گردیده است. هدف این اثر، ارائه چارچوبی نظام‌مند و جامع برای فهم ذکر و کاربرد آن در زندگی سالک است، به‌گونه‌ای که برای پژوهشگران و مخاطبان متخصص در حوزه علوم دینی قابل‌استفاده باشد..

بخش نخست: حقیقت ذکر و جایگاه آن در سلوک

تعریف ذکر و گستره معنایی آن

ذکر، در لغت به معنای توجه و یادآوری است و در عرفان اسلامی، به توجه مداوم به حق‌تعالی اطلاق می‌شود. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:

فَالذِّكْرَىٰ تَنفَعُ الْمُؤْمِنِينَ

(قرآن کریم، سوره ذاریات، آیه ۵۵)؛ یادآوری برای مؤمنان سودمند است.

این توجه، تنها به ذکر لفظی محدود نمی‌گردد، بلکه شامل اقسام نفسی، قلبی، روحی، و ربوبی است. ذکر، به‌سان جریانی زلال، قلب سالک را سیراب می‌سازد و او را از ظلمت نفسانی به نور معرفت رهنمون می‌کند. این گستره وسیع، امکان انطباق ذکر با حالات گوناگون سالک را فراهم می‌آورد و او را در تمامی لحظات زندگی به یاد حق‌تعالی نگه می‌دارد.

تنوع اقسام ذکر

ذکر الهی در سلوک عرفانی به انواع گوناگونی تقسیم می‌شود که هر یک نقش ویژه‌ای در تهذیب نفس و ارتقای معنوی ایفا می‌کنند. این اقسام شامل ذکر لفظی (مانند تسبیح و تهلیل)، ذکر نفسی (توجه درونی به حق)، ذکر قلبی (حضور قلب در یاد خدا)، ذکر روحی (اتصال روح به عالم معنا)، و ذکر ربوبی (توجه به کمالات الهی) است. افزون بر این، تفکر در خلقت آسمان‌ها و زمین نیز مصداقی از ذکر عقلانی است:

أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ

(قرآن کریم، سوره اعراف، آیه ۱۸۵)؛ آیا در آفرینش آسمان‌ها و زمین نیندیشیده‌اند؟

این تنوع، به‌سان باغی پرگل، سالک را به انتخاب اذکاری متناسب با حالات نفسانی و نیازهای معنوی‌اش دعوت می‌کند. ذکر عقلانی، با دعوت به تأمل در آیات الهی، درهای معرفت را به روی سالک می‌گشاید، در حالی که ذکر لفظی، به‌مثابه دروازه‌ای برای ورود به مراحل عمیق‌تر ذکر عمل می‌کند.

ذکر به‌مثابه سرمایه معنوی

ذکر، سرمایه اصلی سالک در مسیر سلوک است، همان‌گونه که مال و قدرت، سرمایه افراد برای انجام خیرات مادی است. سالک، حتی اگر از ثروت و قدرت بی‌بهره باشد، با ذکر می‌تواند به کمالات معنوی دست یابد. این سرمایه، به‌سان گوهری گران‌بها، ارزشی فراتر از امکانات مادی دارد، زیرا مستقیماً به معرفت الهی متصل است. روایتی از رسول خدا (ص) نقل شده است:

هر کس صد بار «الله اکبر» بگوید، برتر از آزاد کردن صد بنده است.

این روایت، بر فضیلت ذکر بر اعمال مادی تأکید دارد، مشروط بر آنکه با نیت خالص و حسن فاعلی همراه باشد. ذکر، به‌عنوان خوراک معنوی، نیروی محرکه سالک در تمامی حالات زندگی اوست، از بیداری تا خواب، از حرکت تا سکوت.

نتیجه‌گیری بخش نخست

حقیقت ذکر، فراتر از تکرار الفاظ، در توجه مداوم به حق‌تعالی نهفته است. تنوع اقسام ذکر، از لفظی تا ربوبی، امکان انطباق با حالات گوناگون سالک را فراهم می‌آورد و آن را به سرمایه‌ای بی‌بدیل در سلوک تبدیل می‌کند. سالک با بهره‌گیری از این سرمایه، می‌تواند در مسیر معرفت و قرب الهی گام بردارد و از ظلمت نفسانی به نور الهی رهنمون شود.

بخش دوم: ابعاد عملی و معنوی ذکر

سکوت و تنهایی به‌عنوان ذکر

سکوت (صمت) و تنهایی (وحدت) از مصادیق برجسته ذکر هستند. روایتی می‌فرماید:

علامت قوت عقل، تنهایی است.

تنهایی برای افراد دارای قوت عقل، فرصتی برای تعمیق ذکر و اتصال به عالم معنا فراهم می‌آورد. این خلوت عقلانی، به‌سان کیمیایی، قلب سالک را از پراکندگی به سوی تمرکز و حضور هدایت می‌کند. بااین‌حال، تنهایی برای افراد ضعیف‌العقل ممکن است به وسوسه منجر شود و از این‌رو کراهت دارد. این تمایز، بر اهمیت شناخت حالات نفسانی سالک و هدایت او توسط مربی آگاه تأکید دارد.

ذکر در تمام حالات زندگی

ذکر، به‌سان جریانی جاری، در تمام حالات سالک، از بیداری تا خواب، از حرکت تا سکوت، و از تکلم تا سکوت، حضور دارد. ذکر خفی، که در دل سالک جریان می‌یابد، با تکلم جمع می‌شود و او را به ذاکری ذو لسانین تبدیل می‌کند. این جامعیت، ذکر را به ابزاری فراگیر برای حفظ حضور قلب در تمامی لحظات زندگی بدل می‌سازد.

نقد محدود کردن ذکر به لفظ

محدود کردن ذکر به الفاظ، مانند تکرار «سبحان الله»، سالک را از حقیقت ذکر محروم می‌سازد. عظمت ذکر در اقسام غیرلفظی، مانند ذکر قلبی و ربوبی، نهفته است. ذکر لفظی، به‌سان نردبانی است که سالک را به مراحل بالاتر سلوک هدایت می‌کند، اما توقف در آن، به‌مثابه درجا زدن در ابتدای مسیر است. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا

(قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۱۳۶)؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید، ایمان بیاورید.

این آیه، بر ضرورت انتقال از ایمان ظاهری (مشابه ذکر لفظی) به ایمان حقیقی (مشابه ذکر معنوی) تأکید دارد.

نتیجه‌گیری بخش دوم

ذکر، فراتر از الفاظ، در سکوت، تنهایی، و تمامی حالات زندگی سالک جاری است. پرهیز از محدود کردن ذکر به لفظ و توجه به اقسام معنوی آن، سالک را به سوی معرفت و قرب الهی هدایت می‌کند. تنهایی و سکوت، به‌عنوان ابزارهایی برای تعمیق ذکر، در صورت استفاده صحیح، قلب سالک را به نور الهی منور می‌سازند.

بخش سوم: نقد و تحلیل اذکار در سلوک

تقسیم‌بندی اذکار به حقّی و خلقی

اذکار به دو دسته حقّی (مانند تحمید، تمجید، تکریم، و تهلیل) و خلقی (مانند تسبح و استغفار) تقسیم می‌شوند. اذکار حقّی، به کمالات الهی توجه دارند، در حالی که اذکار خلقی، سالک را به محدودیت‌های نفسانی‌اش آگاه می‌سازند. این تقسیم‌بندی، به‌سان نقشه‌ای دقیق، مسیر سلوک را برای سالک روشن می‌کند و او را به تعادل میان توجه به حق و خودآگاهی هدایت می‌کند.

تجویز اذکار بر اساس نیاز

اذکار باید بر اساس نقص‌ها و نیازهای نفسانی سالک تجویز شوند. برای نمونه، سالکی که گرفتار حسادت یا عجله است، باید ذکری متناسب با درمان این صفات برگزیند. این تجویز، به‌سان دارویی هدفمند، به درمان امراض نفسانی کمک می‌کند و از انحرافات معنوی جلوگیری می‌نماید.

نقد زهد مبتنی بر ذکر لفظی

زاهدانی که به ذکر لفظی بسنده می‌کنند، به کم‌عقلی و ترک دنیا متهم شده‌اند. زهد بدون معرفت، به‌سان درختی بی‌ریشه است که ثمری نمی‌دهد. ذاکر حقیقی، با گذر از لفظ به معرفت، از زهد ظاهری فاصله می‌گیرد و به قرب الهی می‌رسد.

نقد تفاسیر نادرست از تسبح

برخی تفاسیر نادرست، مانند تشبیه «سبحان الله» به طرد حیوانات، از ضعف معرفتی حکایت دارد. تسبح، به معنای تنزیه پروردگار از نقص و تبرئه اوست، نه تنقیص خود. این ذکر، سالک را به تواضع در برابر عظمت الهی دعوت می‌کند، اما نباید به خودکم‌بینی منجر شود.

نتیجه‌گیری بخش سوم

اذکار حقّی و خلقی، به‌سان دو بال، سالک را در مسیر سلوک به پرواز درمی‌آورند. تجویز دقیق اذکار بر اساس نیازهای نفسانی، از انحرافات معنوی جلوگیری می‌کند. نقد زهد ظاهری و تفاسیر نادرست، بر ضرورت معرفت و توجه عمیق به معنای اذکار تأکید دارد.

بخش چهارم: ذکر و نقش آن در تعادل اجتماعی و معنوی

جهاد زن و فقرا از طریق ذکر

روایات، جهاد زن را به حسن تبعّل و جهاد فقرا را به ذکر تعریف کرده‌اند. روایتی از رسول خدا (ص) نقل شده است:

جهاد زن، نیکو شوهرداری کردن است.

این اصل، بر برابری معنوی میان افراد با توانمندی‌های مختلف تأکید دارد. فقرا و زنان، که امکان جهاد نظامی یا مالی ندارند، با ذکر می‌توانند به کمالات معنوی دست یابند. ذکر، به‌سان کلیدی طلایی، درهای قرب الهی را به روی همه می‌گشاید.

نقد مردسالاری و فمینیسم

حسن تبعّل، به معنای اطاعت کورکورانه نیست، بلکه محبت و همکاری متقابل در زندگی است. نقد مردسالاری و فمینیسم، بر ضرورت تعادل در روابط انسانی تأکید دارد. زندگی، به‌سان باغی است که با محبت و انس شکوفا می‌شود، نه با سلطه و اجبار. ذکر، به‌عنوان ابزار معنوی، این تعادل را تقویت می‌کند.

فضیلت ذکر بر سایر اعمال

روایات بر فضیلت ذکر بر برخی اعمال خیر تأکید دارند. به نقل از رسول خدا (ص):

هر کس صد بار «سبحان الله» بگوید، برتر از راندن صد شتر برای جبهه است.

این فضیلت، مشروط به حسن فاعلی و نیت خالص است. ذکر، به دلیل اتصال مستقیم به معرفت الهی، می‌تواند ارزشی فراتر از اعمال مادی داشته باشد، زیرا نفس را از عیوب آزاد می‌کند و به سوی کمال هدایت می‌نماید.

صبر و تقسیم در فهم روایات

فهم روایات، نیازمند صبر و تقسیم است تا مشخص شود کدام ذکر یا عمل در چه شرایطی افضل است. به‌سان منطقی که شراب را به دلیل تخمیر حرام می‌داند، باید دلایل فضیلت ذکر بر سایر اعمال بررسی شود. این تحلیل، از تفسیر کلی و نادرست جلوگیری می‌کند.

نتیجه‌گیری بخش چهارم

ذکر، به‌عنوان ابزاری فراگیر، امکان رشد معنوی را برای همه، از جمله زنان و فقرا، فراهم می‌کند. تعادل در روابط انسانی و فهم دقیق روایات، از انحرافات معنوی و اجتماعی جلوگیری می‌نماید. ذکر، با تقویت محبت و معرفت، جامعه را به سوی کمال هدایت می‌کند.

بخش پنجم: چالش‌ها و الزامات ذکر در سلوک

فضیلت ذکر «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»

ذکر «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، به‌عنوان اثقل الاذکار، از نظر روایات افضل اعمال در روز است:

هر کس صد بار «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» بگوید، در آن روز برترین عمل را انجام داده، مگر آنکه کسی ذکر بیشتری بگوید.

این ذکر، با تأکید بر توحید و نفی شرک، نقش کلیدی در تهذیب نفس و دفع وسوسه دارد. وزن سنگین آن، به‌سان کوهی است که قلب سالک را از نفاق و شرک پاک می‌سازد.

خطرات ذکر غیرهدفمند

ذکر «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» اگر بدون معرفت و هدف باشد، ممکن است به منفی‌گرایی یا لفاظی منجر شود. این ذکر، به‌سان تیغی دو لبه است که بدون توجه به معنای عمیق آن، می‌تواند به عادت مکانیکی تبدیل شود و اثر معنوی خود را از دست بدهد.

نقد اجبار در سلوک

اجبار دیگران به پذیرش دین یا ذکر، نادرست است. قرآن کریم می‌فرماید:

لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

(قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۴۴)؛ شاید بیندیشند.

این آیه، بر اختیار و تفکر در سلوک تأکید دارد. اجبار، به‌سان بادی است که به‌جای روشن کردن آتش معرفت، آن را خاموش می‌کند. سالک باید با اختیار و معرفت به ذکر بپردازد.

فضل الهی و تفاوت افراد

فضل الهی، به هر کس به شکلی عطا می‌شود:

ذَٰلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاءُ

(قرآن کریم، سوره مائده، آیه ۵۴)؛ این فضل خداست که به هر کس بخواهد عطا می‌کند.

برخی با ذکر، برخی با مال، و برخی با علم به خیر می‌رسند. این تفاوت، به‌سان رنگ‌های گوناگون در تابلوی خلقت، زیبایی سلوک را دوچندان می‌کند.

نقد حسادت و بخل در سلوک

حسادت به فضل دیگران، مانند ثروت یا ذکر، قلب سالک را از نور ذکر محروم می‌سازد. سالک باید برای همه خیر بخواهد و از بخل پرهیز کند، زیرا بخل، به‌سان سمی است که روح را مسموم می‌کند.

پرهیز از استبداد در هدایت

استبداد در هدایت، مانند تحمیل ذکر یا دین، نتیجه معکوس دارد. هدایت، به‌سان دعوتی است که با محبت و انس همراه است، نه با اجبار و سلطه. سالک باید دیگران را با اختیار به سوی حق دعوت کند.

ماه رمضان و تقویت ذکر

ماه رمضان، به‌سان بوستانی معنوی، فرصتی برای تقویت ذکر و تعمیق سلوک است. بااین‌حال، سلب توفیق در آخرالزمان، مانع بهره‌برداری کامل از این ماه می‌شود. سالک باید با تنوع در اذکار، از این فرصت برای رشد معنوی بهره برد.

نتیجه‌گیری بخش پنجم

ذکر «لا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ»، به‌عنوان اثقل الاذکار، نقش کلیدی در تهذیب نفس دارد، اما بدون معرفت ممکن است به لفاظی منجر شود. پرهیز از اجبار، حسادت، و استبداد، و بهره‌گیری از فرصت‌های معنوی مانند ماه رمضان، سالک را به سوی سلامت و سعادت معنوی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی نهایی

ذکر الهی، به‌سان نوری هدایتگر، سالک را در مسیر سلوک عرفانی به سوی معرفت و قرب الهی رهنمون می‌سازد. این کتاب، با تبیین ابعاد گوناگون ذکر، از لفظی تا ربوبی، و تأکید بر تعادل میان اذکار حقّی و خلقی، چارچوبی جامع برای فهم و کاربرد ذکر در زندگی سالک ارائه کرده است. ذکر، به‌عنوان سرمایه معنوی، در تمام حالات زندگی جاری است و سالک را از ظلمت نفسانی به نور الهی هدایت می‌کند. پرهیز از محدود کردن ذکر به لفظ، اجبار در سلوک، و حسادت به فضل دیگران، از الزامات این مسیر است. علم دینی، با رویکردی تجربی و علمی، می‌تواند اذکار را به‌گونه‌ای تجویز کند که به درمان امراض نفسانی و ارتقای معنوی منجر شود. ماه رمضان، به‌سان فرصتی مغتنم، زمینه‌ساز تقویت ذکر و تعمیق سلوک است. سالک با رعایت اخلاص، معرفت، و تعادل، می‌تواند به سلامت و سعادت معنوی دست یابد و از انحرافات در امان بماند.