متن درس
کتاب ذکر الهی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۴۶ (تاریخ ۱۵/۵/۱۳۹۰)
مقدمه
مباحث مرتبط با ذکر الهی از جمله موضوعات عمیق عرفانی و معنوی در سنت اسلامی است که جایگاه ویژه‌ای در آثار عالمان دینی دارد. این کتاب با رویکردی دقیق و عالمانه، به تبیین جنبه‌های مختلف ذکر الهی پرداخته و با استناد به روایات و آیات قرآنی، ابعاد نظری و عملی آن را بررسی می‌کند. این اثر، با تجمیع محتوای درس‌گفتار جلسه ۴۶، چارچوبی نظام‌مند برای فهم سلوک معنوی و جایگاه اذکار در مسیر قرب الهی ارائه می‌دهد.
بخش اول: شناسایی و سلسله‌مراتب اذکار
۱. ضرورت شناسایی انواع ذکر
در مسیر سلوک معنوی، سالک باید نوع ذکر خود را شناسایی کند. ذکر ممکن است حقی، مرتبط با ذات الهی، یا خلقی، مرتبط با مخلوقات، باشد. این تمایز، اساس فهم مراتب ذکر و تأثیر آن بر روح و روان سالک است. شناسایی ماهیت ذکر، امکان انتخاب ذکری مناسب با مقام معنوی سالک را فراهم می‌کند، گویی که سالک با کلیدی متناسب، درهای معرفت را می‌گشاید.
۲. حاکمیت و زیردستی اذکار
اذکار الهی دارای سلسله‌مراتبی هستند که در آن برخی اذکار، مانند «لا إله إلا الله» و «الله أكبر»، به دلیل ارتباط عمیق‌تر با ذات الهی، حاکم‌اند و برخی دیگر، مانند «یا رزّاق» یا «یا ستّار»، زیردست محسوب می‌شوند. سالک باید جایگاه ذکر خود را در این سلسله‌مراتب بشناسد تا مسیر سلوک را با دقت طی کند.
۳. سنجش‌پذیری اذکار
اذکار، مانند قند و چربی، قابل سنجش و اندازه‌گیری هستند، هرچند ابزارهای لازم برای این سنجش در دسترس ما نیست. ائمه معصومین علیهم‌السلام با ترازوی معنوی خود، وزن اذکار را می‌سنجیدند. این علم، هرچند در میان ما کمتر توسعه یافته، دعوتی است به بازنگری در روش‌های عرفانی برای فهم دقیق‌تر تأثیرات اذکار.
۴. شناخت ماهیت ذکر توسط سالک
سالک باید بداند که ذکرش از نوع «ام» (اصلی و مادر) است یا خیر، و آیا با دیگر اذکار متعادل می‌شود. ذکر «ام»، مانند «لا إله إلا الله»، نقش زیربنایی در سلوک دارد و عدم تعادل در به‌کارگیری آن ممکن است به اختلال در مسیر معنوی منجر شود.
جمع‌بندی بخش اول
بخش نخست، بر ضرورت شناخت انواع اذکار، جایگاه آنها در سلسله‌مراتب معنوی، و سنجش‌پذیری آنها تأکید دارد. این شناخت، سالک را در انتخاب ذکری متناسب با مقام معنوی خود یاری می‌کند و از خطرات احتمالی ذکر نامناسب جلوگیری می‌نماید.
بخش دوم: جایگاه ویژه تهلیل و تکبیر
۵. برتری تهلیل و تکبیر
با استناد به روایتی از کتاب «الدعاء» (صفحه ۵۰۵)، هیچ ذکری نزد خداوند محبوب‌تر از «لا إله إلا الله» و «الله أكبر» نیست. این دو ذکر، به دلیل ارتباط عمیق با ذات الهی، سالک را به مراتب وجودی بالاتر هدایت می‌کنند.
قال علیه‌السلام: «أکثروا من التهلیل و التکبیر، فإنه لیس شیء أحب إلى الله عزوجل من التهلیل و التکبیر»
ترجمه: «از تهلیل و تکبیر بسیار بگویید، زیرا چیزی نزد خداوند عزیز و جليل محبوب‌تر از تهلیل و تکبیر نیست.»
۶. مراتب ذکر در سلوک
ذکر «لا إله إلا الله» در مسیر سلوک، از لفظ به مراتب فعل، صفت، و ذات ارتقا می‌یابد. در مرتبه ذاتی، سالک به دریای بی‌کران معرفت الهی متصل می‌شود، گویی که در اقیانوسی از نور غرق می‌گردد.
۷. خطر اذکار سنگین برای سالک محب
اذکار سنگین مانند «لا إله إلا الله» و «الله أكبر» برای سالک محب، که در ابتدای مسیر است، ممکن است به مصیبت یا از دست دادن دارایی‌ها منجر شود. سالک محب باید با اذکاری مانند «یا رزّاق» یا «یا غفّار» آغاز کند.
۸. تفاوت سالک محب و محبوب
سالک محب، در پی تأمین نیازهای مادی و معنوی خود است و به اذکاری مانند «یا رزّاق» نیاز دارد، اما سالک محبوب، که به مرتبه قرب الهی رسیده، با اذکار توحیدی مانند «لا إله إلا الله» به مقام فنا می‌رسد.
۹. تأثیرات اذکار سنگین
اذکار سنگین ممکن است سالک را به امتحانات الهی، مانند از دست دادن دارایی یا حتی جان، بکشاند. این اذکار، مانند تیغی دو لبه، نیازمند احتیاط و آمادگی هستند.
۱۰. احتیاط در به‌کارگیری اذکار سنگین
سالک باید در استفاده از اذکار سنگین، به‌تدریج پیش رود و در صورت مواجهه با مشکلات، صبر کند تا ظرفیت لازم را کسب نماید، گویی که باغبانی است که به‌تدریج نهال معرفت را پرورش می‌دهد.
۱۱. تفاوت اذکار محبین و محبوبین
اذکار محبین، مانند «یا رزّاق»، به امور دنیوی معطوف است، در حالی که اذکار محبوبین، مانند «لا إله إلا الله»، به معرفت و علم لدنی منجر می‌شود، اما نیازمند ایثار و ازخودگذشتگی است.
۱۲. تهلیل و محو تعلقات
ذکر «لا إله إلا الله»، به معنای محو همه‌چیز در برابر ذات الهی است. این ذکر، سالک را از تعلقات مادی و نفسانی رها می‌کند، مانند نسیمی که غبار از آینه دل می‌زداید.
۱۳. نقش صلوات در تعادل‌بخشی
صلوات، به‌عنوان آنتی‌بیوتیکی معنوی، اذکار سنگین را متعادل می‌کند و از آسیب‌های احتمالی آنها جلوگیری می‌نماید.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، بر جایگاه ویژه تهلیل و تکبیر و تأثیرات عمیق آنها بر سلوک معنوی تأکید دارد. این اذکار، سالک را به مراتب عالی توحید هدایت می‌کنند، اما نیازمند احتیاط و آمادگی هستند. صلوات، به‌عنوان عاملی متعادل‌کننده، نقش مهمی در این مسیر ایفا می‌کند.
بخش سوم: وزن و حیات اذکار
۱۴. اهمیت اندازه‌گیری در اذکار
اذکار، مانند سایر اعمال، دارای وزن و اندازه هستند و باید به‌صورت دقیق و متعادل به کار گرفته شوند تا اثر مطلوب داشته باشند. استفاده بی‌رویه از اذکار، مانند ریختن آب بیش از حد بر نهالی نوپا، ممکن است به جای رشد، به آسیب منجر شود.
۱۵. وزن اذکار در روایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام
امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند:
«التَّسْبِيحُ نِصْفُ الْمِيزَانِ، وَالْحَمْدُ لِلَّهِ يَمْلَأُ الْمِيزَانَ، وَاللَّهُ أَكْبَرُ يَمْلَأُ مَا بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ»
ترجمه: «تسبیح نصف میزان است، حمد میزان را پر می‌کند، و الله أكبر بین آسمان و زمین را پر می‌کند.»
این روایت، به تفاوت تأثیرات اذکار اشاره دارد. تسبیح، به دلیل ماهیت خلقی-حقی، نیمی از میزان را پر می‌کند؛ حمد، کل میزان را در بر می‌گیرد؛ و الله أكبر، فراتر از میزان، کل عالم را شامل می‌شود.
۱۶. مقایسه میزان و بین‌السماء والارض
میزان، به دلیل دربرگرفتن حق تعالی، از بین‌السماء والارض بزرگ‌تر است. میزان، معیار سنجش حقیقت است و از هر چیز دیگر والاتر می‌باشد.
۱۷. تسبیح به‌عنوان ذکر نرم
تسبیح، به دلیل تعادل‌بخشی بین حق و خلق، ذکری نرم‌تر از الله أكبر است و برای سالکین مبتدی مناسب‌تر می‌باشد.
۱۸. حیات و رشد اذکار
با استناد به روایتی از ذریح، اذکار دارای حیات و رشد هستند. هر ذکر، مانند درختی در بهشت، ثمره‌ای ماندگار دارد.
قال أبو جعفر علیه‌السلام: «مر رسول الله برجل یغرس غرساً فی حائط له، فقال: ألا أدلک على غرس أثبت و أسرع إناء و أطیب ثمراً و أبقى؟ قال: بلی یا رسول الله، فدله، فقال: إذا أصبحت و أمسیت فقل سبحان الله و الحمدلله و لا إله إلا الله و الله أكبر، فإن لک أن قلته بکل تسبیحة عشر شجرات فی الجنة من أنواع الفاکهة، و هن من الباقیات الصالحات»
ترجمه: «پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله بر مردی گذشت که در باغ خود درختی می‌کاشت. فرمودند: آیا تو را به کاشتی راهنمایی نکنم که پایدارتر، زودبازده‌تر، خوش‌ثمرتر و ماندگارتر است؟ مرد گفت: آری، ای رسول خدا، مرا راهنمایی کن. پیامبر فرمودند: هنگامی که صبح و شام می‌کنی، بگو سبحان الله والحمدلله ولا إله إلا الله والله أكبر، که به ازای هر تسبیح، ده درخت از انواع میوه‌ها در بهشت برایت کاشته می‌شود، و این‌ها از باقیات صالحات هستند.»
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، بر وزن و حیات اذکار تأکید دارد. اذکار، با تأثیرات متفاوت خود، مانند تسبیح، حمد و تکبیر، در میزان الهی سنجیده می‌شوند و ثمرات ماندگاری در بهشت برای سالک به ارمغان می‌آورند.
بخش چهارم: روش تربیتی پیامبر و نقش عالمان
۱۹. روش تربیتی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله با حضور در بطن جامعه و استفاده از موقعیت‌های روزمره، به هدایت عملی مردم می‌پرداختند. ایشان، مانند طبیبی دوار، در میان مردم حرکت می‌کردند و با سوژه‌یابی، آنها را به سوی کمال سوق می‌دادند.
۲۰. تبدیل اعمال مادی به اخروی
پیامبر به مردی که در حال کاشت درخت بود، توصیه کردند که با ذکر تسبیحات اربعه، درختی در بهشت بکارد. این هدایت، اعمال مادی را به عملی اخروی تبدیل کرد.
۲۱. اهمیت تسبیحات اربعه در نماز
تسبیحات اربعه («سبحان الله والحمدلله ولا إله إلا الله والله أكبر») باید در نماز، حتی در حال سفر، گنجانده شود، زیرا این ذکر، جامع همه اذکار است و از آسیب‌های اذکار سنگین جلوگیری می‌کند.
۲۲. نزول آیات قرآنی در پی عمل صالح
پس از وقف باغ توسط مرد، آیات ۶ تا ۸ سوره لیل نازل شد:
قرآن کریم: فَأَمَّا مَنْ أَعْطَىٰ وَاتَّقَىٰ وَصَدَّقَ بِالْحُسْنَىٰ فَسَنُيَسِّرُهُ لِلْيُسْرَىٰ (سوره لیل، آیات ۵-۷)
ترجمه: «اما کسی که [مال خود را] ببخشد و پرهیزگاری کند و [پاداش] نیکو را تصدیق نماید، او را برای [رسیدن به] آسانی آماده می‌کنیم.»
این آیات، نشان‌دهنده تأثیر عمل صالح در نزول وحی و هدایت الهی است.
۲۳. نقد جدایی علم دینی از جامعه
جدایی علم دینی از متن جامعه، به کاهش تأثیرگذاری آن منجر شده است. علم دینی باید در خدمت جامعه و در متن زندگی مردم باشد، مانند رودی که با جریان خود، زمین‌های تشنه را سیراب می‌کند.
۲۴. لزوم تحمل عالمان در برابر مردم
عالمان دینی باید تحمل و صبر در برابر رفتارهای متنوع مردم داشته باشند تا در هدایت آنها موفق شوند. این تحمل، مانند سپری است که عالم را در برابر ناملایمات محافظت می‌کند.
۲۵. سیاست پیامبر در هدایت
روش پیامبر، سیاستی عملی و مردمی بود که با حضور در میان مردم و استفاده از موقعیت‌های روزمره، به هدایت آنها می‌پرداختند، مانند باغبانی که با دقت، نهال‌های جامعه را پرورش می‌دهد.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، روش تربیتی پیامبر و نقش عالمان دینی را در هدایت جامعه تبیین می‌کند. حضور در متن جامعه، تبدیل اعمال مادی به اخروی، و تحمل در برابر مردم، از اصول کلیدی این روش است.
جمع‌بندی نهایی
کتاب «ذکر الهی» با تکیه بر درس‌گفتار جلسه ۴۶، چارچوبی علمی و عرفانی برای فهم ابعاد نظری و عملی ذکر الهی ارائه می‌دهد. شناسایی انواع اذکار، شناخت سلسله‌مراتب آنها، و تأکید بر سنجش‌پذیری و تعادل در به‌کارگیری اذکار، سالک را در مسیر سلوک معنوی هدایت می‌کند. روش تربیتی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، به‌عنوان الگویی عملی، بر حضور در متن جامعه و هدایت عملی مردم تأکید دارد. این اثر، نه‌تنها برای سالکان طریق معرفت، بلکه برای پژوهشگران علوم دینی، منبعی غنی و الهام‌بخش است که به تأمل عمیق در ابعاد ذکر الهی دعوت می‌کند.