متن درس

ذکر الهی: اوصاف و آثار

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه‌ی 49 (18 / 5 / 1390)

مقدمه

ذکر الهی، به‌عنوان یکی از ارکان اساسی سلوک معنوی، در سنت اسلامی جایگاهی والا دارد. این عمل عبادی، نه‌تنها پلی به سوی قرب الهی است، بلکه مانند بذری است که در خاک وجود انسان کاشته می‌شود و با مراقبت و آگاهی، به درختی تنومند از معرفت و تقرب بدل می‌گردد. در این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای ارائه‌شده، به بررسی اوصاف و آثار ذکر الهی پرداخته‌ایم. هدف، ارائه تحلیلی نظام‌مند و عمیق از این مفهوم است که با زبانی فاخر و ساختاری علمی، برای مخاطبان متخصص و محیط آکادمیک مناسب باشد. ذکر، مانند نغمه‌ای است که در هماهنگی با هستی نواخته می‌شود و ذاکر را به سمفونی عظیم خلقت پیوند می‌دهد. این نوشتار، در پی آن است که این نغمه را با دقتی علمی و نگاهی معنوی کالبدشکافی کند.

بخش اول: اوصاف ذکر الهی

ماهیت و کیفیت‌های ذکر

ذکر الهی در چهارچوبی چهارگانه بررسی می‌شود: اوصاف ذکر، آثار ذکر، ذکر در ظرف فعل، و ذکر در ظرف فاعل. این چهارچوب، مانند نقشه‌ای است که مسیر سلوک معنوی را ترسیم می‌کند. اوصاف ذکر، به ویژگی‌های ذاتی و کیفی آن اشاره دارد که ذاکر را از غفلت به سوی حضور قلب هدایت می‌کند. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ (البقرة: ۱۵۲)؛ «مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم». این آیه، ذکر را عملی دوسویه می‌داند که میان بنده و پروردگار پیوندی عمیق برقرار می‌سازد.

ذکر، اگر با غفلت همراه شود، نه‌تنها به تعالی منجر نمی‌شود، بلکه خود عاملی برای غفلت می‌گردد. مانند آوازی است که بدون توجه به معنا خوانده شود و تنها صدایی تهی بر جای گذارد. قرآن کریم هشدار می‌دهد: وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ (الأعراف: ۲۰۵)؛ «و از غافلان مباش». این آیه، بر لزوم حضور قلب در ذکر تأکید دارد.

کیفیت‌های ذکر، متنوع و گسترده‌اند: ذکرهای یومیه و وقتی، ذکرهای غیروقتی، ذکرهای لیل و نهار، و ذکرهای جمعی و فردی. هر یک از این کیفیت‌ها، مانند رنگی در تابلوی نقاشی معنوی، به ذاکر امکان می‌دهد تا متناسب با شرایط خود، به ذکر بپردازد. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ (الأعراف: ۲۰۵)؛ «پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس، آهسته، در صبح و شام یاد کن».

شناخت اوصاف ذکر

شناخت اوصاف ذکر، مانند کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید. ذاکر باید بداند با چه کسی، در چه مکان، و با چه کیفیتی ذکر می‌گوید. این شناخت، او را از ذکر مکانیکی به سوی ذکر آگاهانه سوق می‌دهد. مانند دانش‌آموزی است که در کلاسی معنوی نشسته و با توجه به همراهان و محیط، مرتبه خود را می‌سنجد. قرآن کریم بر نظم و آگاهی در عبادت تأکید دارد: إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا (النساء: ۱۰۳)؛ «نماز بر مؤمنان فرضی مقرر است».

ذاکر، مانند مسافری در مسیر سلوک، باید بداند در چه مرتبه‌ای قرار دارد. این مرتبه، مانند نشانی است که از همراهان و کیفیت ذکر او مشخص می‌شود. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ (الكهف: ۲۸)؛ «خود را با کسانی که صبح و شام پروردگارشان را می‌خوانند صبور کن».

بخش دوم: آثار ذکر الهی

تجلیات معنوی ذکر

ذکر الهی، مانند جویباری است که روح ذاکر را سیراب می‌کند و او را به تجلیات معنوی می‌رساند. در اولیای الهی، این تجلیات به مرتبه‌ای می‌رسد که ذاکر نبض هستی می‌گردد. قرآن کریم می‌فرماید: وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ (الإسراء: ۴۴)؛ «و هیچ چیز نیست مگر اینکه به ستایش او تسبیح می‌گوید». این آیه، ذاکر را به هم‌نفسی با عالم هستی دعوت می‌کند.

آثار ذکر، متأخر از اوصاف آن است و شامل تغییر حالات درونی، آرامش قلب، و گاه وسوسه‌های شیطانی است. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (الرعد: ۲۸)؛ «آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد».

تمایز سالک و عامی

سالک، مانند راهرویی است که با آگاهی و توجه در مسیر ذکر گام برمی‌دارد، درحالی‌که عامی، مانند درختی بی‌ریشه، درجا می‌زند. قرآن کریم هشدار می‌دهد: وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا (الزخرف: ۳۶)؛ «و هر کس از یاد خدا روی‌گردان شود، شیطانی برایش می‌گماریم». سالک، با اتصال به فرکانس عالم هستی، از عامی متمایز می‌شود و ذکر او را به سوی قرب الهی هدایت می‌کند.

موانع در مسیر ذکر

ذکر، مانند سفری در اقیانوس معرفت، با موانعی چون شیطان و اشرار مواجه است. شیطان، به معنای مظاهر شر ناسوتی، و ابلیس، موجودی خاص از جن، از جمله این موانع‌اند. قرآن کریم می‌فرماید: قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ (الحجر: ۳۹)؛ «گفت: پروردگارا، چون مرا گمراه کردی، برایشان در زمین آرایش می‌دهم». این آیه، به نقش ابلیس در گمراهی اشاره دارد، اما شیطان شامل هر نوع شر ناسوتی است.

انسان، اگرچه از ابلیس مستقیماً تأثیر نمی‌پذیرد، با اشرار و موانع شرورانه مواجه است. این موانع، مانند بادهایی هستند که چراغ ذکر را تهدید می‌کنند. قرآن کریم در این‌باره توصیه می‌کند: قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ (الفلق: ۱-۲)؛ «بگو: پناه می‌برم به پروردگار سپیده‌دم، از شر آنچه آفریده است».

بخش سوم: ذکر به‌عنوان مدرسه معنوی

ذکر و فرآیند آموزش

ذکر، مانند مدرسه‌ای است که ذاکر را در مسیر تعالی تربیت می‌کند. مانند حل یک مسئله ریاضی، ذاکر باید با دقت و توجه، اوصاف و آثار ذکر را بررسی کند. قرآن کریم می‌فرماید: وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ (البقرة: ۲۸۲)؛ «از خدا پروا کنید که خدا به شما می‌آموزد».

ذاکر باید آثار ذکر را با گذشته مقایسه کند تا پیشرفت یا پسرفت خود را ارزیابی نماید. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ (الحشر: ۱۸)؛ «ای مؤمنان، از خدا پروا کنید و هر کس بنگرد که برای فردا چه پیش فرستاده».

نقد ترک اعمال معنوی

ترک اعمال معنوی مانند دعای کمیل و ادعای برتری بر آن، نشانه غفلت و انحراف است. قرآن کریم هشدار می‌دهد: وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ (الحشر: ۱۹)؛ «و مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز خودشان را از یادشان برد».

تأثیر غذا بر ذکر

غذا، مانند سوختی برای جسم و روح، بر کیفیت ذکر اثر می‌گذارد. خوردن متعادل و با کیفیت، مانند آبی زلال، ذکر را رونق می‌بخشد. قرآن کریم می‌فرماید: كُلُوا مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَاعْمَلُوا صَالِحًا (المؤمنون: ۵۱)؛ «از چیزهای پاکیزه بخورید و عمل صالح انجام دهید».

پرخوری و بدخوری، مانند سمی برای روح، به ذکر آسیب می‌رساند. قرآن کریم توصیه می‌کند: وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا (الأعراف: ۳۱)؛ «بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید».

تنوع غذاها و ذکرها

همان‌گونه که خداوند غذاهای متنوعی آفریده، ذکرها نیز متنوع‌اند. ذاکر باید از این تنوع بهره ببرد، مانند باغبانی که از گل‌های گوناگون باغی رنگین می‌سازد. قرآن کریم می‌فرماید: وَمِنْ كُلِّ شَيْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَيْنِ (الذاريات: ۴۹)؛ «و از هر چیز جفت آفریدیم».

بخش چهارم: نقد دیدگاه‌های سنتی

نقد دیدگاه جسم و روح

دیدگاه سنتی متکلمان و فلاسفه، که انسان را مرکب از جسم و روح جداگانه می‌دانند، مانند نقشه‌ای ناقص است که تمامیت انسان را نشان نمی‌دهد. تمام سلول‌های بدن با روح در تعامل‌اند، مانند نغمه‌هایی که در یک سمفونی هماهنگ‌اند. قرآن کریم می‌فرماید: وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ (المؤمنون: ۱۲)؛ «انسان را از عصاره‌ای از گل آفریدیم».

نقد تعریف حرکت در فلسفه

تعریف حرکت به‌صورت خروج از قوه به فعل، مانند کلیدی است که تنها درهای مادی را می‌گشاید و نمی‌تواند شأن الهی یا حرکت ملائکه را تبیین کند. قرآن کریم می‌فرماید: لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ (الشورى: ۱۱)؛ «هیچ چیز مانند او نیست».

نقد شعرهای عامیانه

شعرهایی که نفس را به سگ تشبیه می‌کنند و گرسنگی را راه رام کردن آن می‌دانند، مانند داستان‌هایی که حقیقت را تحریف می‌کنند، نادرست‌اند. نفس، مظهر الهی است و نیازمند تغذیه مناسب است. قرآن کریم می‌فرماید: نَفْسًا وَاحِدَةً وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا (النساء: ۱)؛ «نفس واحدی آفرید و از آن جفتش را خلق کرد».

تغذیه ملائکه و رزق الهی

ملائکه نیز رزقی دارند، هرچند متفاوت با انسان. خداوند، مانند اقیانوسی بی‌کران، شأنی متعالی دارد که از مقایسه با مخلوقات مبراست. قرآن کریم می‌فرماید: كُلُّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ (الرحمن: ۲۹)؛ «هر روز او در شأنی است».

جمع‌بندی نهایی

ذکر الهی، مانند نوری است که تاریکی‌های غفلت را می‌زداید و ذاکر را به سوی معرفت و قرب الهی هدایت می‌کند. این عمل معنوی، در چهارچوب اوصاف، آثار، فعل و فاعل، مانند نقشه‌ای جامع، مسیر سلوک را ترسیم می‌کند. اوصاف ذکر، ذاکر را از غفلت به سوی حضور قلب می‌برد، و آثار آن، مانند میوه‌های درختی معنوی، آرامش و تعالی را به ارمغان می‌آورد. ذکر، مانند مدرسه‌ای است که ذاکر را با آموزش و مراقبت، به سوی مقصد الهی رهنمون می‌شود. غذا، به‌عنوان سوختی برای جسم و روح، در تعامل با ذکر، این مسیر را هموار می‌سازد. نقد دیدگاه‌های سنتی، مانند کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید و ذاکر را به درک صحیحی از نفس و ذکر هدایت می‌کند. در این مسیر، موانعی چون شیطان و اشرار وجود دارند، اما ملائکه الهی، مانند سپری محافظ، ذاکر را اسکورت می‌کنند. ذاکر باید با بررسی آثار ذکر و مقایسه آن با گذشته، از غفلت پرهیز کند و مانند دانش‌آموزی دقیق، پیشرفت خود را ارزیابی نماید. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای ارائه‌شده، کوشیده است تا این مفاهیم را با زبانی فاخر و ساختاری علمی، به مخاطبان متخصص ارائه دهد.