متن درس

ذکر الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۵۲ (۲۳ / ۵ / ۱۳۹۰)

مقدمه

سلوک معنوی، چونان سفری است که سالک را از خاک تا افلاک می‌برد، مسیری که در آن ذکر و عمل چون دو بال، انسان را به سوی قرب الهی رهنمون می‌سازند. این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای ارزشمند، به بررسی ماهیت سلوک، انواع سالکان، و ضرورت هماهنگی میان ذکر و عمل می‌پردازد. هدف، تبیین دقیق و عمیق مفاهیم سلوک و ذکر الهی است تا مخاطب را به تأمل در مسیر معنوی خویش دعوت کند.

بخش اول: ماهیت سلوک و جایگاه سالک

تعریف سالک و مرتبه متعادل او

سالک، نه چون راجل است که تنها بر زمین گام بردارد و نه چون طیار که در آسمان‌ها سیر کند، بلکه در مرتبه‌ای متعادل قرار دارد، چونان مسافری که با برنامه‌ای مدون به سوی مقصد الهی حرکت می‌کند. این مرتبه میانی، نه گرفتار سادگی محض است و نه در پیچیدگی‌های غیرقابل‌فهم غرق می‌شود.

قرآن کریم: وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا (البقرة: ۱۴۳)
و این‌گونه شما را امتی میانه قرار دادیم.

این آیه بر اعتدال در مسیر معنوی تأکید دارد، که سالک را به حفظ تعادل در سلوک دعوت می‌کند. نظام‌مندی سلوک، چونان نقشه‌ای است که راه را از گمراهی متمایز می‌سازد.

حق و باطل در سلوک

سلوک می‌تواند به سوی حق یا باطل هدایت شود. سلوک باطل، چونان راهی است که سالک را به سوی سقر می‌کشاند، چنان‌که قرآن کریم هشدار می‌دهد:

قرآن کریم: مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ (المدثر: ۴۲)
چه چیز شما را به سقر کشاند؟

این آیه، خطر انحراف در سلوک را گوشزد می‌کند. سلوک حق، مسیری است که با ذکر و عمل هماهنگ، سالک را به سوی تعالی رهنمون می‌شود، در حالی که سلوک باطل، با وجود نظام‌مندی ظاهری، به گمراهی می‌انجامد.

بخش دوم: هماهنگی ذکر و عمل در سلوک

ضرورت هماهنگی ذکر و عمل

ذکر، چه لفظی و چه نفسی، چونان نغمه‌ای است که باید با اعمال جوارح و جوانح هم‌آوا شود. سالک، مانند نوازنده‌ای که ساز و آوازش را هماهنگ می‌کند، باید ذکر و عمل خود را در ترازوی وحدت قرار دهد تا هر یک، دیگری را جلا بخشد.

قرآن کریم: وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا (فصلت: ۳۳)
و کیست خوش‌گفتارتر از کسی که به سوی خدا دعوت کند و عمل صالح انجام دهد.

این آیه، هماهنگی میان دعوت (ذکر) و عمل صالح را ستایش می‌کند. ذکر بدون عمل، چونان آوازی است که در باد گم می‌شود، و عمل بدون ذکر، چونان بدنی است بی‌روح.

ارزیابی ذکر و عمل

سالک باید ذکر خود را با اعمالش محک زند، مانند کشاورزی که محصول خود را پیش از عرضه می‌سنجد. این ارزیابی، نشان می‌دهد که آیا ذکر، مشوق و مؤید عمل است یا خیر.

قرآن کریم: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ (الحشر: ۱۸)
ای مؤمنان، از خدا پروا کنید و هر کس بنگرد که برای فردا چه پیش فرستاده.

این آیه، سالک را به خودارزیابی دعوت می‌کند تا از جدایی ذکر و عمل پرهیز کند.

نوسان در هماهنگی

نوسان میان ذکر و عمل، چونان امواج دریا، در سلوک طبیعی است، اما این نوسان باید در محدوده‌ای متعادل باشد تا به تقویت متقابل منجر شود. گاه ذکر بر عمل پیشی می‌گیرد و گاه عمل بر ذکر، اما این دو باید در نهایت به وحدت برسند.

قرآن کریم: وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا (القصص: ۷۷)
در آنچه خدا به تو داده، سرای آخرت را بجوی و بهره‌ات را از دنیا فراموش نکن.

این آیه، بر ضرورت تعادل میان جنبه‌های معنوی و مادی تأکید دارد، که در سلوک نیز باید رعایت شود.

تقویت مثبتات و کاهش منفيات

ذکر و عمل باید چون دو بازوی نیرومند، مثبتات را تقویت و منفيات را کاهش دهند. این هماهنگی، سلوک را به سوی کمال هدایت می‌کند.

قرآن کریم: وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ (المائدة: ۲)
و در نیکی و تقوا با یکدیگر همکاری کنید و بر گناه و دشمنی همکاری نکنید.

این آیه، هدف سلوک را در تقویت خیر و کاهش شر نشان می‌دهد.

بخش سوم: انواع سالکان

طبقه‌بندی سالکان

سالکان، چونان مسافران در مسیرهای گوناگون، به سه دسته تقسیم می‌شوند: سالک موفق، سالک ناسوتی، و سالک عارف. هر یک، با ویژگی‌های خاص خود، در مرتبه‌ای از سلوک قرار دارند.

قرآن کریم: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (العنكبوت: ۶۹)
و کسانی که در راه ما کوشیدند، به‌یقین به راه‌هایمان هدایتشان می‌کنیم.

این آیه، بر تنوع مسیرهای سلوک و امکان هدایت برای همه سالکان تأکید دارد.

سالک موفق

سالک موفق، چونان ورزشکاری است که با تمرین مداوم، به هماهنگی کامل میان ذکر و عمل دست می‌یابد. این هماهنگی، او را به رشد و پیشرفت معنوی می‌رساند.

قرآن کریم: وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا (الطلاق: ۲)
و هر کس از خدا پروا کند، برایش راه خروجی قرار می‌دهد.

این آیه، موفقیت سالک متعادل را در یافتن راه نجات تأیید می‌کند.

سالک ناسوتی

سالک ناسوتی، چونان کشاورزی است که به دنبال حیات طیبه و خیرات در این جهان است. او یا به خواسته‌های شخصی (مانند سلامت و امنیت) معطوف است یا به خیر جمعی (مانند اصلاح جامعه). هرچند ارزشمند، اما در مرتبه‌ای پایین‌تر از سالک عارف قرار دارد.

قرآن کریم: مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ (فصلت: ۴۶)
هر کس کار شایسته‌ای کند، به سود خود اوست.

این آیه، بر ارزش اعمال خیر، چه برای خود و چه برای دیگران، تأکید دارد.

خواسته‌های سالک ناسوتی

خواسته‌های سالک ناسوتی، چونان شاخه‌های درختی است که گاه به سوی خود و گاه به سوی دیگران امتداد می‌یابد. این خواسته‌ها، مانند دوری از فقر، بیماری، یا گناه، در حوزه ناسوت (جهان مادی) باقی می‌مانند.

قرآن کریم: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ (البقرة: ۲۰۷)
و از مردم کسی است که خود را برای کسب خشنودی خدا می‌فروشد.

این آیه، تمایز میان خواسته‌های ناسوتی و الهی را نشان می‌دهد.

نقد خودمحوری در سالک ناسوتی

سالک ناسوتی، اگر بر خواسته‌های شخصی متمرکز شود، چونان گدایی است که تنها برای خود طلب می‌کند. این خودمحوری، او را از روح سلوک دور می‌سازد.

قرآن کریم: وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ (الحشر: ۱۹)
و مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز خودشان را از یادشان برد.

این آیه، خطر خودمحوری و غفلت از خدا را گوشزد می‌کند.

ارزش سالک ناسوتی

سالک ناسوتی، اگر به خیر جامعه معطوف باشد، چونان چشمه‌ای است که دیگران را سیراب می‌کند. این خیرخواهی، ارزش معنوی او را دوچندان می‌سازد.

قرآن کریم: وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ (المائدة: ۲)
و در نیکی و تقوا با یکدیگر همکاری کنید.

این آیه، ارزش خیر جمعی را ستایش می‌کند.

سالک عارف

سالک عارف، چونان پرنده‌ای است که بال‌هایش را به سوی آسمان قرب الهی گشوده است. او از ناسوت فراتر رفته و به دنبال معرفت و قرب حق است، نه صرفاً خواسته‌های مادی یا معنوی.

قرآن کریم: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (العنكبوت: ۶۹)
و کسانی که در راه ما کوشیدند، به‌یقین به راه‌هایمان هدایتشان می‌کنیم.

این آیه، هدایت عارفان به سوی قرب الهی را تأیید می‌کند.

چالش‌های سالک عارف

سالک عارف، چونان کوه‌نوردی است که در مسیر صعود، با دشواری‌های ناسوت روبه‌رو می‌شود. دنیا، مانند رقیبی سرسخت، با او درمی‌افتد و او را به چالش می‌کشد.

قرآن کریم: لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ (الشورى: ۱۱)
هیچ چیز مانند او نیست.

این آیه، بر تمایز حق از ناسوت و چالش‌های سالک عارف در مواجهه با دنیا تأکید دارد.

مزیت‌های سالک عارف

سالک عارف، چونان ستاره‌ای است که در شب تاریک ناسوت، نور خدا را می‌بیند. او با تمرکز بر اسما و صفات الهی، از ناسوت فراتر می‌رود و به معرفت حق دست می‌یابد.

بخش چهارم: نقد موانع سلوک

نقد قلندری

قلندری، چونان سرابی است که سالک را به سوی گدایی معنوی و رفتارهای غیرعقلانی می‌کشاند. این مسیر، از عرفان حقیقی که بر معرفت و قرب الهی استوار است، فاصله دارد.

قرآن کریم: ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ (النحل: ۱۲۵)
به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو دعوت کن.

این آیه، بر ضرورت حکمت در سلوک و دوری از رفتارهای غیرعقلانی تأکید دارد.

نقد عرفان ناسوتی در شعر

شعرهایی که به ناسوت محدود می‌مانند، چونان آینه‌ای شکسته‌اند که تنها بخشی از حقیقت را نشان می‌دهند. این اشعار، به جای عرفان حقیقی، به قلندری نزدیک‌ترند.

قرآن کریم: وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ (الشعراء: ۲۲۴)
و شاعران را گمراهان پیروی می‌کنند.

این آیه، بر خطر تمرکز بر جنبه‌های غیرعرفانی در شعر هشدار می‌دهد.

ضرورت روشنی در سلوک

سلوک، چونان سفری در روز روشن است که باید با آگاهی و عقلانیت طی شود. تاریکی و رفتارهای غیرشفاف، سالک را از مسیر حق دور می‌کنند.

قرآن کریم: يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْبُرْهَانُ مِنْ رَبِّكُمْ (النساء: ۱۷۴)
ای مردم، برهانی از پروردگارتان برای شما آمده.

این آیه، بر ضرورت وضوح و آگاهی در سلوک تأکید دارد.

نقد ذکر مکانیکی

ذکر مکانیکی، چونان چرخش بی‌هدف تسبیح است که بدون حضور قلب، به رشد معنوی منجر نمی‌شود.

قرآن کریم: وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ (الأعراف: ۲۰۵)
و از غافلان مباش.

این آیه، بر ضرورت حضور قلب در ذکر تأکید دارد.

بخش پنجم: ارزش عمر و امکان وصول

ارزش عمر در سلوک

عمر انسان، چونان سرمایه‌ای گران‌بهاست که باید در سلوک و ذکر مؤثر صرف شود. ماه رمضان، مانند باغی پربار، فرصت ویژه‌ای برای رشد معنوی فراهم می‌آورد.

قرآن کریم: وَالْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسَانَ لَفِي خُسْرٍ (العصر: ۱-۲)
سوگند به زمان، که انسان در زیان است.

این آیه، بر ارزش وقت و خطر اتلاف آن هشدار می‌دهد.

امکان وصول به مقامات عالی

از طریق سلوک و عبادت، انسان می‌تواند چونان موسی کلیم‌الله یا عیسی، به مقامات عالی و قرب الهی دست یابد. هیچ مانعی در این مسیر وجود ندارد، جز کوشش و صبر سالک.

قرآن کریم: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (العنكبوت: ۶۹)
و کسانی که در راه ما کوشیدند، به‌یقین به راه‌هایمان هدایتشان می‌کنیم.

این آیه، امکان وصول به مقامات عالی را تأیید می‌کند.

آلودگی عالم به حق

همه ذرات عالم، چونان ذراتی نورانی، به حق آلوده‌اند، اما خدا از هر آلودگی مبراست. سالک، با اتصال به حق، می‌تواند به مقامات معنوی دست یابد.

قرآن کریم: لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ (الشورى: ۱۱)
هیچ چیز مانند او نیست.

این آیه، بر اتصال عالم به حق و تمایز خدا از مخلوقات تأکید دارد.

فرآیند تدریجی سلوک

سلوک، چونان حل یک مسئله علمی، فرآیندی تدریجی است که با صبر و تلاش مداوم به نتیجه می‌رسد. هیچ موفقیتی دفعی نیست، بلکه از کوشش‌های پیوسته سرچشمه می‌گیرد.

قرآن کریم: وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِينَ (هود: ۱۱۵)
و صبر کن که خدا پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کند.

این آیه، بر ضرورت صبر در فرآیند سلوک تأکید دارد.

ترازوی سلوک

سالک باید چونان بازرگانی دقیق، وضعیت ذکر و عمل خود را با ترازوی آگاهی محک زند تا در مسیر حق ثابت‌قدم بماند.

قرآن کریم: وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ (الأعراف: ۸)
و سنجش در آن روز بر اساس حق است.

این آیه، بر اهمیت ارزیابی دقیق در سلوک تأکید دارد.

جمع‌بندی نهایی

سلوک معنوی، چونان سفری است که سالک را از ناسوت به سوی قرب الهی می‌برد. سالک، در مرتبه‌ای متعادل، باید ذکر و عمل خود را هماهنگ سازد تا مثبتات را تقویت و منفيات را کاهش دهد. سلوک می‌تواند حق یا باطل باشد، و سالکان به سه دسته موفق، ناسوتی، و عارف تقسیم می‌شوند. سالک ناسوتی، با تمرکز بر خواسته‌های مادی و معنوی، ارزشمند است، اما سالک عارف، با معرفت حق، به مرتبه‌ای والاتر می‌رسد. ذکر مکانیکی و رفتارهای غیرعقلانی، سلوک را بی‌ثمر می‌کنند، و عمر انسان باید در سلوک مؤثر صرف شود. این مسیر، با صبر و ارزیابی مداوم، به مقامات عالی و قرب الهی منتهی می‌شود، چنان‌که قرآن کریم وعده داده است: وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (العنكبوت: ۶۹). این نوشتار، با تبیین دقیق مفاهیم سلوک و ذکر، سالک را به تأمل در مسیر خویش دعوت می‌کند.