متن درس

ذکر الهی: تبیین بسم الله الرحمن الرحیم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۶۲

مقدمه

ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم»، به مثابه دروازه‌ای به سوی معارف الهی، در سلوک معنوی جایگاه ویژه‌ای دارد. این ذکر، که آغازگر قرآن کریم است، به دلیل جامعیت و ارتباط عمیق با اسماء حسنی الهی، از مهم‌ترین ابزارهای خودسازی و تقرب به خداوند محسوب می‌شود. در این بخش، با تکیه بر درس‌گفتارهای استاد، ابعاد مختلف این ذکر از منظر روایات، تجارب عرفانی، ارتباط با اسماء الهی و ویژگی‌های حروفی و عددی آن بررسی می‌شود. هدف این نوشتار، ارائه تحلیلی جامع و نظام‌مند از نقش «بسم الله الرحمن الرحیم» در سلوک معنوی است که با زبانی فاخر و متناسب با مخاطبان متخصص، به تبیین جایگاه این ذکر در خودسازی فردی و تعالی جمعی می‌پردازد.

بخش اول: ابعاد چهارگانه ذکر بسم الله الرحمن الرحیم

روایات مرتبط با ذکر

روایات متعددی در کتب حدیثی درباره فضایل «بسم الله الرحمن الرحیم» نقل شده است، هرچند از منظر استاد، این روایات از استحکام کافی برخوردار نیستند. این ضعف سند، بر ضرورت تکیه بر استدلال عقلی و تجارب عرفانی در کنار روایات تأکید دارد.

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِۦ عِلْمٌ (قرآن کریم، الإسراء: ۳۶) به معنای «و چیزی را که به آن علم نداری، دنبال مکن» بر اهمیت پرهیز از قضاوت بدون علم دلالت دارد.

تجارب اهل طریقت

تجارب عرفانی اهل سلوک، یکی از منابع اصلی فهم و کاربرد این ذکر است. سالکان با تمرین و ریاضت، به درک عمیقی از آثار معنوی «بسم الله» دست می‌یابند. این تجارب، که از طریق ممارست و انس با ذکر حاصل می‌شود، به مثابه چراغی است که مسیر هدایت را روشن می‌کند.

وَٱلَّذِينَ جَٰهَدُوا۟ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (قرآن کریم، العنكبوت: ۶۹) به معنای «و کسانی که در راه ما کوشیدند، به یقین راه‌های خود را به آنان می‌نمایانیم» بر نقش تلاش در دستیابی به هدایت الهی تأکید دارد.

ارتباط با اسماء الهی

«بسم الله الرحمن الرحیم» با سایر اسماء حسنی، مانند «لا إله إلا الله» و «الحمدلله»، پیوندی معنایی و سلوکی دارد. این ارتباط، به جامعیت ذکر و نقش آن در ایجاد انسجام در سلوک معنوی اشاره دارد.

وَلِلَّهِ ٱلْأَسْمَآءُ ٱلْحُسْنَىٰ فَٱدْعُوهُ بِهَا (قرآن کریم، الأعراف: ۱۸۰) به معنای «و نیکوترین نام‌ها از آن خداست، پس او را با آن‌ها بخوانید» بر اهمیت دعا با اسماء حسنی تأکید می‌کند.

ویژگی‌های حروفی و عددی

ذکر «بسم الله» از منظر حروفی شامل ۱۹ حرف است و از نظر عددی با اعدادی مانند ۹، ۱۹، ۹۹ و ۹۹۹ پیوند دارد. این ویژگی‌ها، کاربردهای خاصی در سلوک و دعا ایجاد می‌کند، مانند تکرار ذکر در اعداد خاص برای حاجات.

وَهُوَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ (قرآن کریم، هود: ۷) به معنای «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید» به نظم عددی در خلقت اشاره دارد که می‌تواند با نظم حروفی «بسم الله» مرتبط باشد.

بخش دوم: کاربردهای عملی ذکر بسم الله الرحمن الرحیم

ذکر ثابت در خلوت و جمع

«بسم الله الرحمن الرحیم» به عنوان ذکری ثابت، در خلوت به صورت جلی (با صدای بلند) و در جمع به صورت خفی (در دل) توصیه می‌شود. این ذکر، به دلیل جامعیت، در همه حالات کاربرد دارد و مانند مین‌یابی است که موانع معنوی را شناسایی و رفع می‌کند.

وَٱذْكُر رَّبَّكَ فِى نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً (قرآن کریم، الأعراف: ۲۰۵) به معنای «و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن» بر اهمیت ذکر درونی تأکید دارد.

استقلال ذکر بسم الله

این ذکر نباید به صورت متصل با ذکر دیگر یا خود تکرار شود، زیرا ذکری یکتا و مستقل است. این استقلال، به حفظ اصالت و اثرگذاری آن کمک می‌کند.

قُلِ ٱدْعُوا۟ ٱللَّهَ أَوِ ٱدْعُوا۟ ٱلرَّحْمَٰنَ (قرآن کریم، الإسراء: ۱۱۰) به معنای «بگو خدا را بخوانید یا رحمان را» بر جامعیت اسماء الهی تأکید دارد.

کاربرد در سلوک عام

در سلوک عام، «بسم الله» به عنوان حرز، تقویت قلب و دفع دشمنان عمل می‌کند. این ذکر، مانند یاری است که سالک را در برابر موانع معنوی و ظاهری محافظت می‌کند.

وَمَن يَتَّقِ ٱللَّهَ يَجْعَل لَّهُۥ مَخْرَجًا (قرآن کریم، الطلاق: ۲) به معنای «و هر که از خدا پروا کند، برای او راه خروجی قرار می‌دهد» بر نقش تقوا و ذکر در رفع مشکلات تأکید دارد.

ذکر الله به تنهایی

ذکر «الله» به صورت خفی و همراه با تنفس (بالا و پایین) برای تقویت قلب و معرفت توصیه می‌شود. این ذکر، به دلیل سادگی و روان بودن، برای مشاهدات عرفانی مناسب است.

ٱللَّهُ لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلْحَىُّ ٱلْقَيُّومُ (قرآن کریم، البقرة: ۲۵۵) به معنای «خداوند، جز او معبودی نیست، زنده و پاینده است» بر عظمت اسم «الله» تأکید دارد.

ترکیب الله با هو

ترکیب «هو الله» یا «هو الله لا إله إلا هو» ذکری روان و مناسب برای سلوک است که به تقویت حضور قلب کمک می‌کند.

هُوَ ٱللَّهُ ٱلَّذِى لَآ إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ (قرآن کریم، الحشر: ۲۲) به معنای «اوست خدا که جز او معبودی نیست» بر یگانگی خدا تأکید دارد.

ذکر الرحمن در مخاطرات

در مواقع خطر، ذکر «هو الرحمن» یا «الرحمن» توصیه می‌شود. این ذکر، به دلیل ارتباط با صفت رحمانیت، در دفع سختی‌ها مؤثر است.

قُلِ ٱدْعُوا۟ ٱللَّهَ أَوِ ٱدْعُوا۟ ٱلرَّحْمَٰنَ (قرآن کریم، الإسراء: ۱۱۰) به معنای «بگو خدا را بخوانید یا رحمان را» بر کاربرد «الرحمن» تأکید دارد.

ذکر الرحیم برای آرامش

برای ایجاد آرامش و لطافت، ذکر «هو الرحیم» یا «الرحیم أنت الرحیم» توصیه می‌شود. این ذکر، به تلطیف قلب کمک می‌کند.

وَكَانَ بِٱلْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا (قرآن کریم، الأحزاب: ۴۳) به معنای «و او نسبت به مؤمنان مهربان است» بر رحمت خدا تأکید دارد.

استفاده از اسماء همجوار

اسماء همجوار مانند «یا رحیم»، «یا رئوف» یا «یا کریم» می‌توانند به صورت ترکیبی با «بسم الله» استفاده شوند. این ترکیب، به تنوع و تقویت اثرگذاری ذکر کمک می‌کند.

وَلِلَّهِ ٱلْأَسْمَآءُ ٱلْحُسْنَىٰ فَٱدْعُوهُ بِهَا (قرآن کریم، الأعراف: ۱۸۰) به معنای «و نیکوترین نام‌ها از آن خداست، پس او را با آن‌ها بخوانید» بر دعا با اسماء حسنی تأکید می‌کند.

بخش سوم: شگردهای پیشرفته در کاربرد ذکر

تربیع و تثلیث ذکر

تربیع (چهارگانه) و تثلیث (سه‌گانه) ذکر «هو» برای اهداف خاص، مانند بستن طلسم، به کار می‌رود. تربیع شامل نوشتن «بسم الله» یا «الله» در چهار ضلع مربع، و تثلیث شامل تکرار «هو» به صورت سه‌تایی، پنج‌تایی یا دیگر اعداد فرد است. این شگردها، نیازمند دقت و اهلیت است.

وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِۦ عِلْمٌ (قرآن کریم، الإسراء: ۳۶) به معنای «و چیزی را که به آن علم نداری، دنبال مکن» بر پرهیز از اقدامات بدون علم تأکید دارد.

محدودیت تخریب در سلوک

تخریب (مانند بستن طلسم علیه دشمن) تنها برای ولی‌الله و علیه عدوالله مجاز است و نیازمند اذن الهی است. این محدودیت، برای حفظ اخلاق معنوی و جلوگیری از سوءاستفاده وضع شده است.

وَلَا تَعْتَدُوٓا۟ ۚ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ ٱلْمُعْتَدِينَ (قرآن کریم، البقرة: ۱۹۰) به معنای «و تجاوز نکنید، که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد» بر پرهیز از تجاوز تأکید دارد.

استفاده از اعداد در ذکر

تکرار «بسم الله» با اعداد ۹، ۱۹، ۹۹، ۹۹۹ و غیره، بر اساس تعداد حروف آن (۱۹ حرف)، برای حاجات توصیه می‌شود. این اعداد، اثرگذاری ذکر را تقویت می‌کنند.

وَهُوَ ٱلَّذِى خَلَقَ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضَ فِى سِتَّةِ أَيَّامٍ (قرآن کریم، هود: ۷) به معنای «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید» به نظم عددی در خلقت اشاره دارد.

ترکیب ذکر با نماز حاجت

تکرار «بسم الله» با اعداد خاص، همراه با دو رکعت نماز حاجت، اثرگذاری آن را افزایش می‌دهد. این ترکیب، نیت و تمرکز سالک را تقویت می‌کند.

وَأَقِمِ ٱلصَّلَوٰةَ لِذِكْرِى (قرآن کریم، طه: ۱۴) به معنای «و نماز را برای یاد من برپا دار» بر نقش نماز در ذکر خدا تأکید دارد.

ضرورت اهلیت در اعطای ذکر

اعطای ذکر به دیگران، نیازمند اهلیت و تجربه شخصی است، زیرا «فاقد شیء معطی شیء نمی‌تواند باشد». کسی که خود فاقد معرفت است، نمی‌تواند ذکر را به دیگری منتقل کند.

وَٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ ٱللَّهُ (قرآن کریم، البقرة: ۲۸۲) به معنای «و از خدا پروا کنید و خدا به شما می‌آموزد» بر نقش تقوا در کسب معرفت تأکید می‌کند.

خطر ریا و خودنمایی

ریا، خودنمایی و هواپرستی، موانع اصلی در سلوک هستند که اثر ذکر را از بین می‌برند. اخلاص، شرط اصلی اثرگذاری ذکر است.

وَمَآ أُمِرُوٓا۟ إِلَّا لِيَعْبُدُوا۟ ٱللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ ٱلدِّينَ (قرآن کریم، البينة: ۵) به معنای «و به آنان جز این فرمان داده نشده که خدا را با اخلاص در دین پرستش کنند» بر ضرورت اخلاص تأکید دارد.

کاربردهای عملی تربیع و تثلیث

تربیع و تثلیث می‌تواند به صورت نوشتاری (روی کاغذ، سنگ یا پارچه) یا در نفس سالک انجام شود. این شگردها، برای دفع بلا یا ایجاد حصن و حرز به کار می‌روند. برای مثال، نوشتن «بسم الله» روی پارچه تمیز، بستن آن به سنگ و قرار دادن در آب روان، به عنوان حرز عمل می‌کند. در ظرف عالی، سالک نیازی به ابزار مادی ندارد و در نفس خود این آثار را ایجاد می‌کند.

جمع‌بندی نهایی

ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم»، به مثابه دری به سوی معارف الهی، در سلوک معنوی جایگاه بی‌نظیری دارد. این ذکر، با ابعاد چهارگانه (روایات، تجارب عرفانی، اسماء الهی و ویژگی‌های حروفی)، ابزاری جامع برای خودسازی و تقرب به خداوند است. در سلوک عام، به عنوان حرز و تقویت‌کننده قلب عمل می‌کند و در سلوک خاص، ذکری مستقل و کامل است. ترکیب آن با اسماء همجوار، اعداد خاص و نماز حاجت، اثرگذاری آن را افزایش می‌دهد، اما نیازمند اهلیت، اخلاص و پرهیز از ریا است. این تحلیل، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران علوم دینی و جویندگان معرفت فراهم می‌آورد تا با ممارست در این ذکر، به انس با خداوند و تعالی معنوی دست یابند.

ٱلَّذِينَ يَذْكُرُونَ ٱللَّهَ قِيَٰمًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ (قرآن کریم، آل عمران: ۱۹۱) به معنای «آنان که خدا را ایستاده و نشسته و بر پهلوهایشان یاد می‌کنند» بر ضرورت ذکر مداوم تأکید دارد.