متن درس

نظام اذکار الهی: تبیین محورهای توحید و ولایت

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (66)

مقدمه

نظام اذکار الهی، به‌سان دریایی ژرف و بی‌کران، یکی از ارکان محوری سلوک معنوی در معارف اسلامی است که با ساختاری منظم و چندلایه، سالک را به سوی قله‌های معرفت و تقرب الهی رهنمون می‌سازد. این نظام، در دو محور بنیادین توحید و ولایت متبلور شده و به‌مثابه دو بال، روح سالک را به پرواز درمی‌آورد. ذکر شریف «بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ» و صلوات، به‌عنوان نمادهای توحید و ولایت، شالوده‌ای استوار برای این نظام فراهم می‌کنند..

بخش اول: شالوده نظام اذکار الهی

محوریت توحید و ولایت

نظام اذکار الهی بر دو رکن توحید و ولایت استوار است. ذکر «بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ»، که در قرآن کریم، سوره فاتحه، آیه ۱ آمده، نماد توحید ذاتی است و سالک را به ذات اقدس الهی متصل می‌سازد. این ذکر، چون کلیدی زرین، درهای معرفت الهی را می‌گشاید و قلب سالک را با نور توحید روشن می‌کند.

بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ
به نام خداوند بخشنده مهربان (قرآن کریم، سوره فاتحه، آیه ۱)

صلوات، به‌عنوان نماد ولایت، پیوند سالک با معصومان را برقرار می‌سازد. این ذکر، که در قرآن کریم، سوره احزاب، آیه ۵۶ مورد تأکید قرار گرفته، جلوه‌ای از هدایت و سلامت معنوی است:

إِنَّ ٱللَّهَ وَمَلَٰٓئِكَتَهُۥ يُصَلُّونَ عَلَى ٱلنَّبِىِّ ۚ يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ صَلُّواْ عَلَيْهِ وَسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا
همانا خدا و فرشتگانش بر پیامبر درود می‌فرستند. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، بر او درود فرستید و به‌تمامی تسلیم باشید (قرآن کریم، سوره احزاب، آیه ۵۶)

این دو ذکر، مکمل یکدیگرند و نظام سلوکی را به ساختاری جامع و منسجم تبدیل می‌کنند. توحید، چون خورشیدی درخشان، حقیقت الهی را آشکار می‌سازد و ولایت، چون ماهی تابان، راه هدایت را به سالک نشان می‌دهد.

شفافیت ولایت در اسلام

ولایت در اسلام، برخلاف ادیان پیشین که تنها به انصار و حواریون اشاره داشتند، از شفافیتی بی‌نظیر برخوردار است. این شفافیت، صلوات را به محور نظام ولایی تبدیل کرده و آن را به‌عنوان پلی میان سالک و معصومان قرار داده است. این تمایز، اسلام را در تبیین ولایت به‌عنوان یک اصل معرفتی و عملی ممتاز می‌سازد.

تفاوت مرتبه توحید و ولایت

توحید و ولایت، در مرتبه مساوات قرار ندارند؛ توحید، چون قله‌ای رفیع، مرتبه‌ای متعالی دارد، درحالی‌که ولایت، ذیل توحید و به‌سان پلی هدایتی، سالک را به سوی آن قله رهنمون می‌شود. این رابطه، مشابه نسبت میان قرآن (ثقل اکبر) و عترت (ثقل اصغر) است. بااین‌حال، ولایت برای محبین و حتی محبوبین از قوت و اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

بخش دوم: حقیقت ولایت و چالش‌های تاریخی

حقیقت ولایت

ولایت، حقیقت نزولی هدایت، سلامت و عصمت است که منحصر به معصومان است. این حقیقت، در صلوات متجلی شده و سالک را به سوی کمال رهنمون می‌سازد. بااین‌حال، انحرافات تاریخی از سوی برخی خلفا و ضعفا، که ادعای ولایت بدون شرایط لازم را مطرح کرده‌اند، این مفهوم را مخدوش ساخته است.

انحرافات تاریخی

انحرافات تاریخی، مانند ادعای ولایت از سوی افرادی فاقد شرایط، به تحریف مفهوم ولایت منجر شده است. این انحرافات، ضرورت التزام به معصومان و حفظ اصالت ولایت را برجسته می‌سازد. صلوات، به‌عنوان نماد این التزام، سالک را از گمراهی مصون می‌دارد.

بخش سوم: مسیرهای ورود به نظام اذکار

چهار مسیر اصلی

نظام اذکار الهی از چهار مسیر اصلی قابل دسترسی است:

1. اسماء الهی: ورود از طریق اسماء الهی، که خود واجد آثار معنوی و رفع مشکلات مادی و معنوی‌اند.
2. آیات قرآنی: بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، که شالوده اذکار را تشکیل می‌دهند.
3. اذکار و اوراد مجرب: استفاده از اذکار عام و تجربه‌شده، مانند «لا إله إلا الله» یا «یا حی یا قیوم».
4. عملیات ترکیبی: ترکیبی از اسماء، آیات، حرزها، طلسمات و عملیات عملی، که به تشخیص دقیق نیاز دارد.

این مسیرها، چون شاهراه‌هایی به سوی مقصد واحد، امکان تطبیق اذکار با نیازها و ظرفیت‌های سالک را فراهم می‌کنند.

مزایای سبک ترکیبی

سبک ترکیبی، که از اسماء، آیات، حرزها، طلسمات و عملیات عملی بهره می‌گیرد، به‌دلیل انعطاف‌پذیری و جامعیت، از سبک بسیط (تمرکز صرف بر اسماء یا آیات) اثربخش‌تر است. این سبک، چون طبیبی حاذق، با تشخیص دقیق نیازهای سالک، نسخه‌ای متناسب می‌پیچد.

نقش ویزیت در نظام اذکار

نظام اذکار، به‌سان طبابت، نیازمند ویزیت و عملیات عملی است. نسخه‌های اذکار باید به‌صورت موردی و مصداقی تجویز شوند، نه به‌صورت کلی و غیرتخصصی. این امر، تخصص و حکمت را طلب می‌کند و نظام اذکار را از رویکردهای آموزشی صرف متمایز می‌سازد.

بخش چهارم: نقد رویکردهای غیرنظام‌مند

فقدان نظام‌مندی در علم اذکار

بسیاری از رویکردهای سنتی به اذکار، به‌صورت جسته‌گریخته و غیرعلمی ارائه شده‌اند. این فقدان نظام‌مندی، اثربخشی اذکار را کاهش داده و ضرورت بازسازی علم اذکار به‌عنوان یک رشته علمی را برجسته می‌سازد.

بازسازی علم اذکار

بازسازی علم اذکار، به‌سان احیای چشمه‌ای زلال، نیازمند تدوین نظام‌نامه‌های علمی و حذف خرافات است. این امر، علم اذکار را از انحرافات مصون داشته و به توسعه معارف اسلامی کمک می‌کند.

بخش پنجم: شروط موفقیت در سلوک معنوی

صدق و صفا

صدق و صفا، چون دو گوهر درخشان، شروط اساسی سلوک و اثربخشی اذکارند. بدون این ویژگی‌ها، سلوک به نتیجه نمی‌رسد. شک، به‌سان سدی محکم، مانع دستیابی به صدق و صفا است و قلب سالک را از دریافت فیض الهی محروم می‌سازد.

تأثیر عوامل محیطی و باطنی

عواملی چون لقمه، نطفه و شرایط اجتماعی بر سلوک تأثیر می‌گذارند و می‌توانند به شک یا کذب منجر شوند. لقمه حرام یا شرایط نامناسب اجتماعی، چون زهری مهلک، سلوک را مختل می‌کند.

تشخیص صدق از کذب

تشخیص صدق از کذب، به‌دلیل شباهت ظاهری آن‌ها، دشوار است و نیازمند رزق الهی، زیرکی یا تجربه است. این دشواری، چون معمایی پیچیده، سالک را به تأمل و معرفت دعوت می‌کند.

نقش حس و تجربه

حس و تجربه، چون چراغی در تاریکی، سالک را در انتخاب مسیرهای صحیح یاری می‌کنند. این حس، که از صدق و صفا نشأت می‌گیرد، در تشخیص امور معنوی نقش کلیدی دارد. به‌عنوان مثال، تشخیص کیفیت یک میوه یا رفتار با حیوانات، نیازمند حسی است که از تجربه و خلوص باطن ناشی می‌شود.

نقد عافیت‌طلبی و محافظه‌کاری

عافیت‌طلبی و محافظه‌کاری، چون زنجیرهایی نفسانی، مانع تسلیم کامل به اراده الهی‌اند. سلوک، نیازمند ناز و نیاز است که تنها با خلوص و صدق امکان‌پذیر می‌شود.

بخش ششم: پرورش و ویزیت در نظام اذکار

نظام ویزیت و عملیات عملی

نظام اذکار، بیش از آموزش، به پرورش و ویزیت نیاز دارد. این نظام، چون طبیبی حاذق، با تشخیص دقیق نیازهای سالک، نسخه‌ای متناسب می‌پیچد. سبک ترکیبی، که از اسماء، آیات، حرزها، طلسمات، اعداد و اشیاء بهره می‌گیرد، امکان تطبیق اذکار با نیازهای خاص را فراهم می‌کند.

این سبک، برخلاف سبک بسیط که تنها بر اسماء یا آیات متمرکز است، چون رودی جاری، ابزارهای متنوع را در خود جای داده و به سالک امکان می‌دهد تا با انعطاف‌پذیری بیشتری به سوی مقصد حرکت کند. ویزیت، نیازمند تخصص و حکمت است و نسخه‌ها باید به‌صورت موردی و مصداقی تجویز شوند.

شگردهای عملی در سلوک

شگردهای عملی در نظام اذکار، چون ابزارهایی در دستان هنرمند، نیازمند آگاهی و تخصص‌اند. سالک باید با آگاهی و دقت، مسیر خود را انتخاب کند و از رویکردهای عام و غیرنظام‌مند پرهیز نماید. این شگردها، از تجربه‌های شخصی و اذکار مجرب نشأت گرفته و به تشخیص دقیق وابسته‌اند.

بخش هفتم: چالش‌های سلوک و راهکارها

شک و تأثیر آن بر سلوک

شک، چون سایه‌ای تاریک، مانع دستیابی به صدق و صفا است. این مانع، که از عدم اطمینان به معصومان یا دستورات معنوی ناشی می‌شود، می‌تواند سلوک را مختل کند. به‌عنوان مثال، اگر سالکی در برابر دستور معنوی تردید کند، مانند کسی است که از رفتن به سوی نور بازمی‌ماند.

اهمیت تجربه و زمان در سلوک

سلوک معنوی، چون کوره‌ای است که گوهر وجود سالک را صیقل می‌دهد. این مسیر، نیازمند زمان و تجربه است. همان‌گونه که یادگیری یک فن یا مهارت، زمان‌بر است، سلوک نیز با تمرین و تجربه به کمال می‌رسد. سالک باید با صبر و پشتکار، هر ذکر را به‌صورت جداگانه تجربه کند و از پرخوری معنوی پرهیز نماید.

نقش گزینش افراد در سلوک

افراد واجد صفا و معنویت، چون گوهرهایی نایاب، برای سلوک مناسب‌اند. گزینش افراد، به‌سان انتخاب دانه‌های مرغوب برای کاشت، از سوءاستفاده و انحراف جلوگیری می‌کند. سالک باید از وابستگی به امور مادی و نفسانی پرهیز کند تا به صدق و صفا دست یابد.

جمع‌بندی نهایی

نظام اذکار الهی، چون گنجینه‌ای گران‌قدر، با محوریت توحید و ولایت، راهی روشن به سوی تقرب الهی ارائه می‌دهد. ذکر «بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ» و صلوات، به‌سان دو ستاره درخشان، شالوده این نظام را تشکیل می‌دهند. مسیرهای چهارگانه ورود به اذکار (اسماء، آیات، اذکار مجرب و عملیات ترکیبی)، چون شاهراه‌هایی متنوع، سالک را به سوی مقصد هدایت می‌کنند. سبک ترکیبی، با بهره‌گیری از ابزارهای مختلف، اثربخشی بیشتری نسبت به سبک بسیط دارد و به تشخیص دقیق نیازهای سالک وابسته است. صدق و صفا، چون دو بال پرواز، شروط اساسی موفقیت در سلوک‌اند، درحالی‌که شک و عافیت‌طلبی، چون موانعی سخت، راه را دشوار می‌سازند. بازسازی علم اذکار، به‌عنوان یک رشته علمی، ضرورتی است که می‌تواند معارف اسلامی را از انحرافات مصون دارد و به کاربردی‌سازی آن‌ها کمک کند. این درس‌گفتار، چون چراغی فروزان، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران معارف دینی است که در پی درک عمیق‌تر نظام اذکار الهی‌اند.