متن درس

ذکر الهی: تبیین فلسفی و عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۷۲، تاریخ ۲۴ / ۵ / ۱۳۹۱

مقدمه

ذکر الهی، به مثابه روح حیات معنوی انسان، در نظام خلقت جایگاهی بی‌بدیل دارد. این مفهوم، که در آیات قرآنی و روایات اسلامی به کرات مورد تأکید قرار گرفته، نه تنها ضرورتی برای حفظ تعادل وجودی انسان است، بلکه به عنوان پلی میان بنده و خالق، مسیر سلوک معنوی را هموار می‌سازد. در این کتاب، با رویکردی فلسفی و عرفانی، به تبیین نقش ذکر در حیات انسانی و نقد کاستی‌های رویکردهای علمی و دینی در فهم آن پرداخته‌ایم..

بخش اول: ذکر، قوت حیات معنوی

ضرورت ذکر در حیات انسانی

ذکر الهی، به مثابه غذای روح، برای حیات معنوی انسان و حتی تمامی موجودات ضرورتی بنیادین دارد. همان‌گونه که جسم برای ادامه حیات به غذا وابسته است، روح نیز به ذکر نیاز دارد تا از مرگ معنوی مصون بماند. این دیدگاه، ریشه در معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی اسلامی دارد که انسان را موجودی دوساحتی می‌داند: جسمانی و معنوی. ذکر، به عنوان عاملی برای تقویت نفس، تعادل وجودی را حفظ کرده و انسان را به سوی کمال رهنمون می‌سازد.

در روایتی منسوب به پیامبر اکرم (ص) آمده است: «مثل الذي يذكر ربه والذي لا يذكره مثل الحي والميت»؛ یعنی کسی که ذکر خدا می‌کند، مانند زنده است و کسی که ذکر نمی‌کند، مانند مرده. این تمثیل، بر نقش حیاتی ذکر در زنده نگه داشتن روح تأکید دارد، گویی ذکر، اکسیژن روح است که بدون آن، انسان در ورطه غفلت و مرگ معنوی فرو می‌رود.

تسبیح و سجود موجودات

قرآن کریم در آیه‌ای می‌فرماید: يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ (سوره الجمعة: ۱). ترجمه: آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، خدا را تسبیح می‌گویند، [خدایی که] پادشاه مقدس، توانمند حکیم است. این آیه، بیانگر هماهنگی ذاتی عالم در تسبیح خداوند است. هر موجودی، از جمادات تا حیوانات و انسان، به زبان حال یا قال، در حال ذکر و تسبیح خالق است. این تسبیح، ضرورتی هستی‌شناختی است که نظم خلقت را حفظ می‌کند.

در عرفان اسلامی، تسبیح موجودات نشانه‌ای از ارتباط دائمی آنها با مبدأ هستی است، گویی هر ذره از عالم، با زبانی خاموش، نغمه توحید سر می‌دهد. این دیدگاه، ذکر را به مثابه ضربان قلب نظام خلقت معرفی می‌کند که بدون آن، حیات عالم مختل می‌شود.

نتیجه‌گیری بخش اول

ذکر الهی، به عنوان قوت حیات معنوی، نه تنها برای انسان، بلکه برای کل نظام خلقت ضرورتی بنیادین است. تشبیه ذکر به غذا و تسبیح موجودات به ضربان قلب عالم، نقش بی‌بدیل آن را در حفظ تعادل وجودی و هماهنگی با نظام هستی نشان می‌دهد. این بخش، با تأکید بر جایگاه وجودی ذکر، زمینه را برای بررسی محدودیت‌های ادراکی و روش‌شناختی در فهم آن فراهم می‌سازد.

بخش دوم: محدودیت‌های ادراکی و روش‌شناختی در فهم ذکر

توهم دانایی و ادعای حرف آخر

یکی از موانع اصلی در فهم عمیق ذکر، توهم دانایی کامل و ادعای ارائه حرف آخر در علوم دینی است. این رویکرد، که ریشه در خودبزرگ‌بینی و جهل مرکب دارد، مانع پیشرفت علمی و تعمیق معرفت دینی می‌شود. تصور اینکه تمامی ابعاد ذکر یا هر حقیقت دینی دیگر را می‌توان به‌طور کامل شناخت، نشانه‌ای از نادانی است، زیرا حقیقت الهی، چون اقیانوسی بی‌کران است که بشر تنها قطره‌ای از آن را می‌تواند درک کند.

این نقد، با آیه قرآنی قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ (سوره الکهف: ۱۱۰) همخوانی دارد. ترجمه: بگو من تنها بشری مانند شما هستم. این آیه، بر محدودیت‌های ادراکی بشر تأکید می‌کند و تواضع در برابر علم الهی را شرط لازم برای رشد معرفتی می‌داند.

تصور دستیابی آسان به معرفت

عیب دیگر در رویکردهای دینی، تصور دستیابی آسان به معرفت است. این باور که با مطالعه چند کتاب یا تسلط بر متون دینی می‌توان به تمامی حقایق دست یافت، به سطحی‌نگری و توقف در مسیر تحقیق منجر می‌شود. در علوم تجربی، دستیابی به یک حقیقت علمی ممکن است دهه‌ها یا حتی نسل‌ها طول بکشد، اما در علوم دینی، گاه انتظار می‌رود که حقیقت در زمانی کوتاه فهمیده شود. این رویکرد، مانع از تعمیق فهم ذکر و آثار آن می‌گردد.

علوم تجربی، با انضباط روش‌شناختی و پذیرش ناقص بودن دانش، الگویی برای علم دینی ارائه می‌دهند. در این علوم، هیچ‌گاه ادعای حرف آخر مطرح نمی‌شود و فرآیند تحقیق، مستمر و پویا است. علم دینی نیز نیازمند چنین رویکردی است تا از سطحی‌نگری و خرافات دور شود.

نقد روش‌های غیرعلمی در علم دینی

روش‌های غیرعلمی در علم دینی، که گاه به خرافات و ادعاهای غیرمستند منجر می‌شود، مانعی جدی در برابر فهم دقیق ذکر است. این روش‌ها، که از فقدان انضباط علمی و تواضع در برابر حقیقت رنج می‌برند، به جای تعمیق معرفت، به نفرت و دوری از دین منجر می‌شوند. اصلاح نظام علم دینی، با تأکید بر روش‌های عقلانی و تحقیق‌محور، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است.

در این راستا، تواضع در برابر معصومین و پذیرش نادانی، شرط لازم برای عالم حقیقی است. روایتی منسوب به ائمه (ع) می‌فرماید: «من قال لا أدري فقد أفتى»؛ یعنی کسی که می‌گوید نمی‌دانم، در واقع فتوا داده است. این تواضع، در برابر حقایق الهی و معصومین، راه را برای یادگیری حقیقی باز می‌کند.

نتیجه‌گیری بخش دوم

محدودیت‌های ادراکی، مانند توهم دانایی و تصور دستیابی آسان به معرفت، همراه با روش‌های غیرعلمی در علم دینی، موانع اصلی در فهم عمیق ذکر هستند. اصلاح این کاستی‌ها، با اتخاذ رویکردی عقلانی و تحقیق‌محور، می‌تواند مسیر تعمیق معرفت دینی را هموار سازد. ذکر، به عنوان حقیقتی الهی، نیازمند نگاهی عالمانه و تواضع در برابر نادانسته‌هاست.

بخش سوم: آثار و خصوصیات ذکر الهی

کثرت ذکر و هموارسازی مسیر سلوک

قرآن کریم در آیه وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (سوره الأنفال: ۴۵) می‌فرماید: خدا را بسیار یاد کنید، باشد که رستگار شوید. کثرت ذکر، به مثابه جریانی زلال، مسیر سلوک معنوی را هموار کرده، دل را از حجاب‌های غفلت پاک می‌سازد و انسان را به سوی رستگاری هدایت می‌کند. این کثرت، مشروط به ایمان به خدا و قیامت است، گویی ایمان، بستری است که ذکر در آن شکوفا می‌شود.

در عرفان اسلامی، کثرت ذکر به معنای استمرار و توجه دائمی به خداوند است. این استمرار، قلب را باز کرده و مشکلات وجودی را مرتفع می‌سازد، مانند نوری که تاریکی‌های نفس را می‌زداید.

رابطه ذکر و نماز

قرآن کریم در آیه قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّىٰ ۝ وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّىٰ (سوره الأعلى: ۱۴-۱۵) می‌فرماید: به راستی رستگار شد کسی که خود را پاک کرد و نام پروردگارش را یاد کرد و سپس نماز گزارد. این آیه، بر پیوند عمیق میان تزکیه نفس، ذکر و نماز تأکید دارد. ذکر، به عنوان مقدمه‌ای برای نماز، نفس را برای عبادت آماده می‌کند و تزکیه را به کمال می‌رساند.

این رابطه، مانند حلقه‌های زنجیری است که هر یک، دیگری را تقویت می‌کند. ذکر، قلب را برای اقامه نماز آماده می‌سازد و نماز، ذکر را به اوج می‌رساند.

نقش ذکر در شستشوی نفس

قرآن کریم در آیه وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ (سوره آل عمران: ۱۳۵) می‌فرماید: و کسانی که چون کار زشتی کنند یا به خود ستم ورزند، خدا را یاد کنند و برای گناهانشان آمرزش خواهند. ذکر، مانند آبی زلال، نفس را از آلودگی گناهان شستشو داده و انسان را به سوی توبه و بازگشت به خدا هدایت می‌کند.

این نقش، در عرفان اسلامی به پاکسازی قلب از زنگار گناه تعبیر شده است، گویی ذکر، صابونی است که روح را از آلودگی‌ها پاک می‌کند.

ذکر متقابل میان خدا و بنده

قرآن کریم در آیه فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ (سوره البقرة: ۱۵۲) می‌فرماید: مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم. ذکر، رابطه‌ای دوسویه میان خدا و بنده است، مانند کلیدی که قفل ارتباط با خدا را می‌گشاید. ذکر بنده، زمینه‌ساز توجه الهی است و این توجه، انسان را در مسیر هدایت قرار می‌دهد.

این رابطه، مانند گفت‌وگویی عاشقانه است که هر طرف، با یاد دیگری، قلبش را به او نزدیک‌تر می‌سازد.

موانع ذکر توسط شیطان

قرآن کریم در آیه وَإِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ فَلَا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَىٰ مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (سوره الأنعام: ۶۸) می‌فرماید: و اگر شیطان تو را به فراموشی واداشت، پس از یادآوری، با قوم ستمگر منشین. شیطان، با ایجاد نسيان و پارازیت‌های معنوی، مانع ذکر می‌شود و ارتباط انسان با خدا را مختل می‌کند.

این موانع، مانند امواج پارازیت رسانه‌ای، قلب را از دریافت نور الهی محروم می‌سازد. در عرفان اسلامی، دشمن‌شناسی و مقابله با شیطان، شرط لازم برای حفظ ذکر است.

تنوع زمینه‌های ذکر

قرآن کریم در آیه وَلِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنْسَكًا لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ (سوره الحج: ۳۴) می‌فرماید: و برای هر امتی مناسکی قرار دادیم تا نام خدا را یاد کنند. ذکر، در مناسک و ایام مختلف، از ابعاد مادی تا معنوی و نفسانی، تنوع دارد. این تنوع، نشان‌دهنده جامعیت ذکر در شئون مختلف حیات است.

ذکر، مانند رودی است که در هر سرزمین، به شکلی متفاوت جاری می‌شود، اما همگی به سوی دریای توحید روانند.

ذکر در همه حالات

قرآن کریم در آیه الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ (سوره آل عمران: ۱۹۱) می‌فرماید: کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو یاد می‌کنند. این آیه، بر استمرار ذکر در تمامی احوال تأکید دارد، گویی ذکر، سایه‌ای است که انسان را در هر حال همراهی می‌کند.

این جامعیت، قلب را در همه حال به خدا متصل نگه می‌دارد، مانند نخی که مهره‌های تسبیح را به هم پیوند می‌دهد.

محدودیت بهره‌مندی از ذکر

قرآن کریم در آیه وَيَرْعَوْنَ النَّاسَ وَلَا يَذْكُرُونَ إِلَّا قَلِيلًا (سوره النساء: ۱۴۲) می‌فرماید: و به مردم توجه دارند و جز اندک خدا را یاد نمی‌کنند. توجه به مردم و ریا، مانع بهره‌مندی کامل از ذکر است، زیرا ذکر ظاهری، از اخلاص و تأثیر واقعی دور است.

این محدودیت، مانند آینه‌ای کدر است که نور حقیقت را منعکس نمی‌کند.

ذکر در ایام خاص

قرآن کریم در آیه وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَأَصِيلًا (سوره الإنسان: ۲۵) می‌فرماید: و نام پروردگارت را صبح و شام یاد کن. ذکر در زمان‌های خاص، مانند صبح و شام، حیات معنوی را تنظیم می‌کند، مانند ساعتی که نظم زندگی را حفظ می‌کند.

ذکر برای رفع مشکلات

ذکر، به عنوان دعا، عاملی برای رفع مشکلات و گرفتاری‌هاست. این نقش، در عرفان اسلامی به تقرب به خدا و رفع موانع تعبیر شده است، گویی ذکر، کلیدی است که قفل مشکلات را می‌گشاید.

ذکر مخلوقات و انبیا

قرآن کریم در آیه وَاذْكُرْ عِبَادَنَا إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ (سوره ص: ۴۵) می‌فرماید: و بندگان ما ابراهیم و اسحاق و یعقوب را یاد کن. ذکر انبیا و صالحان، ایمان را تقویت کرده و مسیر سلوک را روشن می‌سازد.

ذکر نازل در مقایسه با پدران

قرآن کریم در آیه فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًا (سوره البقرة: ۲۰۰) می‌فرماید: خدا را چنان یاد کنید که پدرانتان را یاد می‌کنید، یا شدیدتر از آن. این ذکر نازل، به یادآوری نعمت‌های الهی مرتبط است و اولویت ذکر خدا را نشان می‌دهد.

ذکر پس از نماز

قرآن کریم در آیه فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِكُمْ (سوره النساء: ۱۰۳) می‌فرماید: چون نماز را به جای آوردید، خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو یاد کنید. ذکر پس از نماز، عبادت را تکمیل کرده و ارتباط با خدا را تقویت می‌کند.

ذکر نعمت‌های الهی

قرآن کریم در آیه وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَلَا تَعْصَوْا (سوره المائدة: ۱۱) می‌فرماید: و نعمت خدا را بر خود یاد کنید و نافرمانی نکنید. ذکر نعمت‌ها، مانع نافرمانی و عاملی برای شکر الهی است.

نقش عقل و حکمت در ذکر

قرآن کریم در آیه وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ (سوره البقرة: ۲۶۹) می‌فرماید: و جز خردمندان پند نمی‌گیرند. عقل و حکمت، شرط لازم برای فهم حقیقت ذکر است، زیرا بدون آن، ذکر به سطحی‌نگری محدود می‌شود.

آرامش قلب با ذکر

قرآن کریم در آیه أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (سوره الرعد: ۲۸) می‌فرماید: آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد. ذکر، مانند نسیمی خنک، قلب را از اضطراب‌ها آرام می‌سازد.

ذکر مبارك و نادانی بشر

قرآن کریم در آیه وَهَٰذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ أَنْزَلْنَاهُ ۚ أَفَأَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ (سوره الأنبياء: ۵۰) می‌فرماید: و این ذکر مبارکی است که ما آن را نازل کردیم؛ آیا شما آن را انکار می‌کنید؟ نادانی بشر، مانع از درک ارزش والای ذکر می‌شود.

انواع ذکر (اکبر و اصغر)

ذکر اکبر، به توجه کامل و وجودی به خدا، و ذکر اصغر، به اذکار زبانی و ظاهری اشاره دارد. شناخت این تمایز، نیازمند تحقیق عمیق است، زیرا هر نوع ذکر، آثار و خصوصیات خاص خود را دارد.

قساوت قلب و ذکر

قرآن کریم در آیه فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ (سوره الزمر: ۲۲) می‌فرماید: وای بر کسانی که دل‌هایشان از یاد خدا سخت شده است. قساوت قلب، مانند سرطانی است که روح را نابود می‌کند و ذکر، درمان این بیماری است.

نرم‌شدن قلب با ذکر

قرآن کریم در آیه ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ (سوره الزمر: ۲۳) می‌فرماید: سپس پوست‌ها و دل‌هایشان به سوی یاد خدا نرم می‌شود. ذکر، قلب را برای پذیرش حقیقت آماده می‌کند، مانند خاکی که با باران نرم و حاصلخیز می‌شود.

تبعات غفلت از ذکر

قرآن کریم در آیه وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ (سوره الزخرف: ۳۶) می‌فرماید: و هر کس از یاد خدای رحمان روی‌گردان شود، شیطانی را بر او می‌گماریم که همدم او باشد. غفلت از ذکر، انسان را به سوی نابودی معنوی سوق می‌دهد.

خشوع قلب با ذکر

قرآن کریم در آیه أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ (سوره الحديد: ۱۶) می‌فرماید: آیا وقت آن نرسیده که دل‌های مؤمنان برای یاد خدا خاشع شود؟ ذکر، خشوع قلب را به ارمغان می‌آورد.

عذاب ناشی از دوری از ذکر

قرآن کریم در آیه وَمَنْ يَعْرِضْ عَنْ ذِكْرِ رَبِّهِ يَسْلُكْهُ عَذَابًا سَعِيرًا (سوره الجن: ۱۷) می‌فرماید: و هر کس از یاد پروردگارش روی‌گردان شود، او را به عذابی سخت درافکنیم. دوری از ذکر، تبعات سنگینی در دنیا و آخرت دارد.

نتیجه‌گیری بخش سوم

ذکر الهی، با آثار متنوع خود، از آرامش قلب و تزکیه نفس گرفته تا رفع مشکلات و حفاظت از حیات معنوی، نقشی بی‌بدیل در سلوک انسانی دارد. آیات قرآنی، با تأکید بر کثرت ذکر، رابطه آن با نماز، شستشوی نفس و ایجاد خشوع، جامعیت و ضرورت آن را نشان می‌دهند. این بخش، با تبیین آثار ذکر، بر اهمیت تدبر و انتخاب اذکار مناسب تأکید می‌کند.

بخش چهارم: تدبر در ذکر و رفع موانع آن

ضرورت تدبر در ذکر

تدبر در ذکر، به معنای مدیریت و بررسی دقیق موانع و مشکلات آن است. ذکر، مانند دارویی است که باید با دقت و تناسب با حال بیمار تجویز شود. مشکلات ذکر ممکن است به سنگینی یا سبکی آن، یا عدم تناسب با حال فرد باشد، در حالی که مشکلات نفسانی، به عدم آمادگی نفس برای پذیرش ذکر بازمی‌گردد. تدبر، مانند مهندسی دقیق، این موانع را شناسایی و رفع می‌کند.

تمایز مشکلات ذکر و نفس

مشکلات ذکر، مانند سنگینی یا عدم تناسب آن، از مشکلات نفسانی، مانند شلوغی ذهن یا عدم رام بودن نفس، متمایز است. هماهنگی میان ذکر و نفس، مانند تنظیم دقیق سازی است که بدون آن، ذکر اثر مطلوب را نخواهد داشت. این تمایز، نیازمند شناخت عمیق نفس و انتخاب اذکار مناسب است.

نتیجه‌گیری بخش چهارم

تدبر در ذکر، با شناسایی و رفع موانع نفسانی و ذاتی آن، کلید بهره‌مندی حداکثری از این حقیقت الهی است. این بخش، با تأکید بر ضرورت هماهنگی میان ذکر و حال فرد، به اهمیت شناخت نفس و انتخاب اذکار مناسب اشاره دارد.

جمع‌بندی نهایی

کتاب «ذکر الهی: تبیین فلسفی و عرفانی»، با رویکردی علمی و عالمانه، به بررسی جایگاه ذکر در حیات انسانی و نظام خلقت پرداخته است. ذکر، به عنوان قوت روح و ضرورتی وجودی، نه تنها قلب را آرام می‌سازد، بلکه مسیر سلوک را هموار کرده و انسان را از غفلت و قساوت نجات می‌دهد. نقد محدودیت‌های ادراکی و روش‌های غیرعلمی در علم دینی، دعوتی به اصلاح نظام معرفتی و اتخاذ رویکردی تحقیق‌محور است. آیات قرآنی و روایات، با تأکید بر کثرت ذکر، رابطه آن با نماز، شستشوی نفس و ایجاد خشوع، جامعیت و ضرورت آن را نشان می‌دهند. این کتاب، با ارائه تحلیلی جامع و فاخر، مخاطبان را به سوی تدبر در ذکر و بهره‌مندی از آثار آن هدایت می‌کند.