متن درس
ذکر الهی: تبیین جایگاه اسماء «یا حیّ» و «یا قیّوم»
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 91
مقدمه
ذکر الهی، چونان نوری است که قلب انسان را به سوی مبدأ هستی رهنمون می‌سازد و او را در مسیر حیات معنوی به کمال می‌رساند. در میان اذکار الهی، اسماء «یا حیّ» و «یا قیّوم» جایگاهی ممتاز دارند، چنان‌که گویی دو بال پروازند که روح انسان را به سوی حقیقت مطلق برمی‌کشند. این اسماء، به‌عنوان اذکاری عام و ذاتی، نه‌تنها در لحظه‌لحظه زندگی انسان جاری‌اند، بلکه اصل و اساس همه اسماء و صفات الهی را تشکیل می‌دهند. این نوشتار، با تکیه بر گفتار استاد، به تبیین عمیق و علمی جایگاه این دو اسم در نظام معرفتی و عرفانی اسلام می‌پردازد..
بخش اول: حقیقت حیات الهی و جایگاه یا حیّ و یا قیّوم
یا حیّ و یا قیّوم: ذکر عام و روزمره
اسماء «یا حیّ» و «یا قیّوم» از اذکار عام‌اند که خوراک معنوی روزمره و لحظه‌به‌لحظه انسان را تأمین می‌کنند. این اذکار، به‌سان هوایی که انسان در هر نفس می‌کشد، در شب و روز همراه او هستند و او را به حیات الهی متصل می‌سازند. این مفهوم با کلام الهی همخوانی دارد:
هُوَ الْحَيُّ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ
«اوست زنده‌ای که هیچ معبودی جز او نیست، پس او را درحالی‌که دین را برایش خالص کرده‌اید بخوانید» (قرآن کریم، سوره غافر، آیه 65).
این آیه بر پیوند مستقیم ذکر «حیّ» با حقیقت توحید تأکید دارد و آن را به‌عنوان ذکری معرفی می‌کند که انسان را به اخلاص در عبودیت رهنمون می‌سازد.
حیّ: اسم ذات و اصل وجود
«حیّ» به‌عنوان اسم ذات الهی، معادل وجود در لسان فلسفی است و بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین اسم الهی به‌شمار می‌رود. این اسم، چونان ریشه‌ای است که همه اسماء و صفات الهی از آن سیراب می‌شوند. هیچ اسمی پیش از «حیّ» یا فراتر از آن وجود ندارد، زیرا حیات الهی، سرچشمه همه موجودات و کمالات است. این مفهوم در قرآن کریم چنین بیان شده است:
اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ
«خدا که هیچ معبودی جز او نیست، زنده و پاینده است» (قرآن کریم، سوره بقره، آیه 255).
این آیه، «حیّ» را به‌عنوان اصل ذات الهی معرفی می‌کند که همه موجودات از آن نشأت می‌گیرند.
قیّوم: قوام صفات و کمال وجود
اسم «قیّوم» به کمال وجود و اوصاف الهی اشاره دارد و قوام صفات حق را نشان می‌دهد. این اسم، به‌سان شاخه‌هایی است که از درخت حیات الهی روییده و کمالات ذات را متجلی می‌سازد. «قیّوم» به معنای قائم، مقوّم، مقیم و قیام است که پایداری و استواری صفات الهی را در بر می‌گیرد. این مفهوم در آیه زیر تأیید می‌شود:
اللَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ
«خدا که هیچ معبودی جز او نیست، زنده و پاینده است» (قرآن کریم، سوره آل‌عمران، آیه 2).
«قیّوم» به‌عنوان ظرف اوصاف الهی، کمالات ذات را در نظام هستی آشکار می‌سازد.
درنگ: جایگاه یا حیّ و یا قیّوم
اسماء «یا حیّ» و «یا قیّوم» به‌عنوان اذکار عام، خوراک معنوی روزمره انسان‌اند و او را در همه حالات به حیات الهی متصل می‌کنند. «حیّ» اسم ذات و اصل وجود است، و «قیّوم» قوام صفات و کمال وجود را نشان می‌دهد.
بخش دوم: جامعیت یا حیّ و یا قیّوم در نظام اسماء الهی
حیّ: سرچشمه همه اسماء
همه اسماء الهی، از «رحمن» و «رحیم» گرفته تا «قدوس» و «سبوح»، زیرمجموعه اسم «حیّ» هستند، زیرا حیات الهی، مبنای همه صفات و کمالات است. این اسم، چونان اقیانوسی است که همه رودهای اسماء به آن می‌پیوندند. این مفهوم با آیه زیر همخوانی دارد:
وَلِلَّهِ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ فَادْعُوهُ بِهَا
«و نام‌های نیکو از آن خداست، پس او را با آنها بخوانید» (قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 180).
«حیّ» به‌عنوان اصل، همه اسماء را در بر می‌گیرد و سرچشمه همه کمالات الهی است.
رابطه حیّ و قیّوم با فلسفه وجود
در لسان فلسفی، «حیّ» معادل وجود و «قیّوم» معادل کمال وجود است. در مخلوقات، وجود حق، ظهور می‌یابد و کمال وجود، صفات و کمالات آن را متجلی می‌سازد. این دیدگاه، حیات الهی را چونان ریشه‌ای می‌داند که مخلوقات از آن ظهور می‌یابند و صفات الهی، چونان میوه‌هایی هستند که از این ریشه تغذیه می‌کنند. این مفهوم در آیه زیر متبلور است:
هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ
«اوست اول و آخر و ظاهر و باطن» (قرآن کریم، سوره حدید، آیه 3).
«حیّ» و «قیّوم» وجود و کمالات الهی را در نظام خلقت آشکار می‌کنند.
حیّ: ذات الحق و قیّوم: قوام صفات
ذات الحق، همان ذات الحیات است و «قیّوم» قوام صفات این ذات را نشان می‌دهد. «حیّ» چونان جوهره‌ای است که حقیقت الهی را در خود نهان دارد، و «قیّوم» چونان ظرفی است که این جوهره را در قالب صفات متجلی می‌سازد. این مفهوم در آیه زیر تأیید می‌شود:
هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ
«اوست زنده و پاینده» (قرآن کریم، سوره بقره، آیه 255).
این دو اسم، ذات و صفات الهی را به‌صورت جامع تبیین می‌کنند.
درنگ: جامعیت یا حیّ و یا قیّوم
همه اسماء الهی زیرمجموعه «حیّ» هستند، و «قیّوم» قوام صفات الهی را نشان می‌دهد. این دو اسم، حقیقت ذات و کمالات الهی را در نظام هستی متجلی می‌سازند.
بخش سوم: یا حیّ و یا قیّوم به‌عنوان ذکر نفسی و دائمی
ضرورت مداومت بر یا حیّ و یا قیّوم
اسماء “
یا حیّ و یا قیّوم” از نان شب واجب‌ترند و اصل همه اذکار، از جمله «بسم الله الرحمن الرحیم» و «لا إله إلا الله»، به‌شمار می‌روند. این ذکر، چونان جویباری است که در همه حالات زندگی انسان جاری است و او را به سرچشمه حیات الهی متصل می‌کند. این مفهوم در آیه زیر تأیید می‌شود:
الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ
«کسانی که ایمان آورده‌اند و دل‌هایشان به یاد خدا آرام می‌گیرد، آگاه باشید که دل‌ها به یاد خدا آرام می‌گیرد» (قرآن کریم، سوره رعد، آیه 28).
مداومت بر این ذکر، قلب انسان را به آرامش الهی رهنمون می‌سازد.
ذکر نفسی و خفی
«یا حیّ و یا قیّوم» ذکری نفسی، خفی، ذاتی و دائمی است که قوام و دوام همه اذکار را در بر می‌گیرد. این ذکر، چونان نغمه‌ای است که در عمق جان انسان طنین‌انداز می‌شود و او را به حیات جاودان الهی پیوند می‌دهد. این مفهوم با آیه زیر همخوانی دارد:
وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً
«و پروردگارت را در دل خود با تضرع و ترس یاد کن» (قرآن کریم، سوره اعراف، آیه 205).
ذکر نفسی، به دلیل نفوذ در عمق وجود، انسان را به حیات دائمی الهی متصل می‌کند.
جامعیت نسبت به سایر اذکار
«یا حیّ و یا قیّوم» اصل و حقیقت همه اذکار است، و سایر اذکار، مانند «بسم الله» و «لا إله إلا الله»، سفیر و صفت آن هستند. این ذکر، چونان خورشیدی است که همه ستارگان اذکار در پرتو آن می‌درخشند. این مفهوم در آیه زیر متجلی است:
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ
«و جن و انس را جز برای پرستش نیافریدم» (قرآن کریم، سوره ذاریات، آیه 51).
این ذکر، عبودیت انسان را به حیات الهی پیوند می‌دهد.
درنگ: ذکر نفسی و دائمی
«یا حیّ و یا قیّوم» ذکری نفسی، خفی و دائمی است که اصل همه اذکار را تشکیل می‌دهد و انسان را در همه حالات به حیات الهی متصل می‌کند.
بخش چهارم: کاربرد یا حیّ و یا قیّوم در زندگی
ذکر در همه حالات
این ذکر در همه حالات زندگی انسان، از خواب و بیداری گرفته تا حرکت، قیام و سقوط، همراه اوست. «یا حیّ و یا قیّوم» چونان سایه‌ای است که در هر لحظه بر انسان گسترانیده شده و او را به مبدأ حیات متصل می‌کند. این مفهوم در آیه زیر تأیید می‌شود:
الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ
«کسانی که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو یاد می‌کنند» (قرآن کریم، سوره آل‌عمران، آیه 191).
این ذکر، در همه حالات، انسان را به خدا نزدیک می‌کند.
ذکر خاص و عام
«یا حیّ و یا قیّوم» هم برای عموم مردم و هم برای سالک محقق مناسب است و همه زمینه‌های معنوی را در بر می‌گیرد. این ذکر، چونان دری است که برای همه گشوده است، از مبتدی تا عارف. این مفهوم در آیه زیر متبلور است:
قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَٰنَ أَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ
«بگو: خدا را بخوانید یا رحمان را بخوانید، هر کدام را بخوانید، نام‌های نیکو از آن اوست» (قرآن کریم، سوره اسراء، آیه 110).
این ذکر، برای همه سطوح معنوی کاربرد دارد.
موانع مداومت بر ذکر
کثرت‌ها و مشکلات زندگی ممکن است مانع مداومت بر این ذکر شوند، چنان‌که چونان ابری، نور ذکر را از قلب انسان دور می‌کنند. اما مداومت بر این ذکر، انسان را از این موانع رها می‌سازد. این مفهوم در آیه زیر تأیید می‌شود:
وَمَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَٰنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِينٌ
«و هر کس از یاد خدای رحمان غافل شود، شیطانی برایش می‌گماریم که همدم او گردد» (قرآن کریم، سوره زخرف، آیه 36).
مداومت بر ذکر، انسان را از غفلت نجات می‌دهد.
ضرورت توفیق الهی
برای مداومت بر «یا حیّ و یا قیّوم»، توفیق الهی لازم است. این توفیق، چونان نسیمی است که قلب انسان را به سوی ذکر پایدار نگه می‌دارد. این مفهوم در آیه زیر تأیید می‌شود:
وَمَا تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ
«و توفیق من جز به [یاری] خدا نیست» (قرآن کریم، سوره هود، آیه 88).
توفیق الهی، شرط موفقیت در مداومت بر این ذکر است.
شقشقة هدریه: ذکر عظیم و با برکت
«یا حیّ و یا قیّوم» به‌عنوان «شقشقة هدریه» ذکری عظیم و پربرکت است که انسان را به هدایت و حیات الهی متصل می‌کند. این ذکر، چونان گوهری است که در عمق جان انسان می‌درخشد. این مفهوم در آیه زیر متجلی است:
وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ
«و خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید» (قرآن کریم، سوره انفال، آیه 45).
این ذکر، انسان را به فلاح و رستگاری هدایت می‌کند.
درنگ: کاربرد یا حیّ و یا قیّوم
«یا حیّ و یا قیّوم» در همه حالات زندگی انسان جاری است و به‌عنوان ذکری خاص و عام، او را به حیات و هدایت الهی متصل می‌کند. این ذکر، با توفیق الهی و دوری از موانع، انسان را به رستگاری رهنمون می‌سازد.
جمع‌بندی
اسماء «یا حیّ» و «یا قیّوم» چونان دو گوهر درخشان در نظام اذکار الهی می‌درخشند. این اذکار، به‌عنوان اصل و حقیقت همه اسماء و صفات الهی، انسان را در همه حالات زندگی به حیات و کمالات الهی متصل می‌کنند. «حیّ» به‌عنوان اسم ذات، سرچشمه وجود است، و «قیّوم» قوام صفات و کمالات الهی را نشان می‌دهد. این ذکر، ذکری نفسی، خفی و دائمی است که در عمق جان انسان جاری می‌شود و او را از غفلت و موانع دنیوی رها می‌سازد. مداومت بر این ذکر، با توفیق الهی، انسان را به آرامش، هدایت و رستگاری می‌رساند. این نوشتار، با تبیینی علمی و نظام‌مند، جایگاه این اسماء را برای پژوهشگران علوم دینی روشن ساخت و منبعی ارزشمند برای مطالعات معنوی و آکادمیک فراهم آورد.
با نظارت صادق خادمی