متن درس

مرتبه‌شناسی اذکار حاکم و محکوم در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه شماره 113

مقدمه

ذکر الهی، چونان چراغی فروزان در مسیر سلوک عرفانی، راه سالک را به سوی حقیقت روشن می‌سازد. این عمل معنوی، دارای مراتب و طبقاتی است که شناخت دقیق آنها برای طراحی سبک ذکرپردازی ضرورتی انکارناپذیر دارد. اذکار، در دو دسته حاکم و محکوم، و با وزن‌ها و معانی متفاوت، در مراحل گوناگون سلوک یا برای مقاصد خاص به کار می‌روند. این نوشتار، با تکیه بر اندیشه‌های عرفانی، به تبیین نظام‌مند مرتبه‌شناسی اذکار می‌پردازد. هدف، ارائه دیدگاهی جامع و دقیق از اذکار الهی است که هم راهنمای سالکان باشد و هم برای پژوهشگران حوزه عرفان و الهیات سودمند افتد.

بخش اول: مراتب و وزن اذکار در سلوک عرفانی

ضرورت شناخت طبقات اذکار

طراحی سبک ذکرپردازی، بدون شناخت دقیق طبقات اذکار حاکم و محکوم و وزن هر یک، امری ناممکن است. اذکار حاکم، که بر دیگر اذکار سیطره دارند، از اذکار محکوم یا زیردست متمایزند. شناخت این مراتب، سالک را قادر می‌سازد تا با توجه به جایگاه سلوکی و نیازهای باطنی خویش، ذکری متناسب برگزیند. این آگاهی، از خلط اذکار و استفاده نادرست که ممکن است به اختلال در مسیر سلوک منجر شود، جلوگیری می‌کند. همان‌گونه که نقشه‌ای دقیق، راهنمایی برای یافتن مقصد است، شناخت مراتب اذکار نیز سالک را از گمراهی در مسیر معنوی مصون می‌دارد.

امکان سنجش وزن اذکار

همان‌گونه که پیشرفت صنعت، ابزارهایی برای سنجش فشار خون یا قند خون فراهم آورده و این امور را برای همگان دست‌یافتنی ساخته، پیشرفت علم می‌تواند ابزارهایی برای سنجش وزن امور معنوی، مانند ذکر، نماز و روزه، در اختیار بشر قرار دهد. این تشبیه، به ظرفیت دانش بشری برای نظام‌مند کردن ذکرپردازی اشاره دارد. همان‌طور که ابزارهای دقیق، علوم تجربی را کارآمدتر کرده‌اند، ایجاد ابزارهای سنجش معنوی می‌تواند ذکرپردازی را به علمی دقیق‌تر و کاربردی‌تر بدل سازد.

دانش معصومان در مرتبه‌شناسی اذکار

معصومان علیهم‌السلام، با بهره‌مندی از ابزار سنجش معنوی، وزن و ارزش هر ذکر را مشخص کرده‌اند. برای نمونه، ذکر تهلیل («لا إله إلا الله») به دلیل پیوند با توحید ذاتی، در روایات به‌عنوان برترین و باارزش‌ترین اذکار معرفی شده است. این دانش، مرجعی معتبر برای سالکان فراهم می‌آورد تا با استناد به روایات، اذکار مناسب را برای مراحل مختلف سلوک برگزینند. معصومان، چونان ستارگان راهنما، مسیر ذکرپردازی را برای سالکان روشن ساخته‌اند.

مراتب و وزن اذکار در سلوک

اذکار، دارای مراتب و وزن‌های متفاوتی هستند که باید متناسب با مرحله سلوک یا قصد خاص انتخاب شوند. هر مرحله از سلوک، نیازمند ذکری است که با ظرفیت و نیاز باطنی سالک هم‌خوانی داشته باشد. انتخاب ذکری نامتناسب، ممکن است به اختلال در سلوک یا ناکامی در تحقق اهداف معنوی منجر شود. همان‌گونه که باغبانی ماهر، بذری متناسب با خاک و فصل می‌کارد، سالک نیز باید ذکری متناسب با مرتبه سلوکی خود برگزیند.

بخش دوم: تمایز اذکار محبوبی و محبی

تفاوت اذکار محبوبی و محبی

اذکار محبوبی، که مناسب محبوبان الهی است، از اذکار محبی، که برای محبان ضعیف طراحی شده، متمایزند. اذکار محبوبی، به دلیل شدت معنایی و ارتباط با مراتب بالای سلوک، برای ذاکران ضعیف خطرناک‌اند. استفاده نادرست از این اذکار، ممکن است سالک را در میان امواج سهمگین بلا و مصیبت قرار دهد. این تمایز، چونان خط مرزی میان قله‌های بلند و دشت‌های هموار، اهمیت شناخت ظرفیت ذاکر را نشان می‌دهد.

پیامدهای استفاده نادرست از اذکار محبوبی

محبان ضعیف که به اشتباه از اذکار محبوبی استفاده کنند، یا باید بلا را تحمل کنند و در آزمون الهی مقبول شوند، یا با انکار ذکر و خداوند، مردود گردند. تحمل بلا، نشانه قبولی است، اما انکار، به سقوط معنوی منجر می‌شود. این هشدار، چونان زنگ خطری است که سالک را از مخاطرات اذکار سنگین بدون آمادگی باطنی آگاه می‌سازد.

نمونه اذکار محبوبی

اذکاری مانند تهلیل («لا إله إلا الله») و تکبیر («الله اکبر») از جمله اذکار محبوبان الهی هستند. این اذکار، به دلیل ارتباط عمیق با توحید و عظمت الهی، در مراتب بالای سلوک قرار دارند و تنها برای کسانی مناسب‌اند که ظرفیت تحمل بار معنایی سنگین آنها را دارند. این اذکار، چونان قله‌های رفیع، تنها در دسترس کوه‌نوردان معنوی کارآزموده‌اند.

اذکار مناسب محبان ضعیف

محبان ضعیف باید از اذکاری مانند «یا رزاق»، «یا مجیب الدعوات»، «یا ستار العیوب» و «یا غفار الذنوب» استفاده کنند. این اذکار، که بر صفات رحمانی و نیازهای خلقی متمرکزند، با ظرفیت محبان ضعیف سازگار بوده و به تقویت سلوک آنها کمک می‌کنند. این اذکار، چونان آب گوارایی هستند که تشنگی معنوی محبان را فرو می‌نشاند.

بخش سوم: اثرات و مخاطرات اذکار در مراتب والا

اثرات ذکر تهلیل در مقام ذات

ذکر «لا إله إلا الله» در مقام ذات، تعین ذاکر را شکسته و او را به دریای بی‌کران ذات الهی متصل می‌سازد. این ذکر، نه لفظی است، نه فعلی و نه وصفی، بلکه ذکری ذاتی است که سالک را از تعینات نفسانی رها کرده و به وحدت با ذات الهی می‌رساند. این حالت، چونان غرق شدن در اقیانوسی بی‌کران است که تنها شناگران ماهر از آن جان سالم به در می‌برند.

خطر ذکر ذاتی برای غیرمحبوبان

گفتن ذکر در مرتبه ذاتی، ممکن است ذاکر را مدهوش کند یا او را از قالب جسمانی جدا سازد. این خطر، به شدت معنایی اذکار ذاتی اشاره دارد که تنها محبوبان الهی، با آمادگی باطنی، می‌توانند آن را تحمل کنند. این اذکار، چونان تیغی دو لبه‌اند که هم می‌توانند سالک را به اوج رسانند و هم او را به ورطه نابودی کشانند.

پیامدهای ذکر محبوبی برای محبوبان

محبوبان الهی با ذکر محبوبی، دارایی‌های مادی خود را از دست داده و ممکن است به شهادت یا مرگ طبیعی از دنیا بروند. این اذکار، آنها را از تعلقات مادی رها کرده و به مقام فنا یا شهادت می‌رساند. این حالت، چونان ریزش برگ‌های پاییزی است که درخت وجود را برای بهار ابدی آماده می‌سازد.

بخش چهارم: جایگاه قرآن کریم و اطاعت در ذکرپردازی

برتری قرائت قرآن بر سایر اذکار

قرائت قرآن کریم، از برترین اذکار الهی است. در روایتی از امام صادق علیه‌السلام آمده است:

قَرَاءَةُ الْقُرْآنِ أَفْضَلُ مِنَ الذِّكْرِ، وَالذِّكْرُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّدَقَةِ، وَالصَّدَقَةُ أَفْضَلُ مِنَ الصِّيَامِ، وَالصِّيَامُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ

ترجمه: قرائت قرآن کریم، برتر از ذکر است و ذکر، بالاتر از صدقه دادن است و صدقه دادن، برتر از روزه‌داری است و روزه‌داری، محافظی از آتش است.

این روایت، به جایگاه والای قرائت قرآن به‌عنوان ذکر اعلی اشاره دارد. قرآن کریم، به دلیل جامعیت و ارتباط مستقیم با کلام الهی، در مرتبه‌ای برتر از دیگر اذکار قرار دارد. قرائت آن، چونان کلیدی است که درهای معرفت الهی را به روی سالک می‌گشاید.

قرآن کریم، کتاب ذکر الهی

تمامی آیات قرآن کریم، آیات ذکر هستند و قرآن را باید کتاب ذکر الهی دانست. هر آیه، به دلیل پیوند با حقایق الهی، خود ذکری کامل است که سالک را به سوی حقیقت هدایت می‌کند. قرآن، چونان اقیانوسی است که هر قطره‌اش، گوهر معرفتی بی‌پایان در خود دارد.

اطاعت، مصداقی از ذکر

اطاعت از خداوند و عمل به اراده او، خود مصداقی از ذکر است. در روایتی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله آمده است:

مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ فَقَدْ ذَكَرَ اللَّهَ وَإِنْ قَلَّتْ صَلَاتُهُ وَصِيَامُهُ وَتِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآنِ، وَمَنْ عَصَى اللَّهَ فَقَدْ نَسِيَ اللَّهَ وَإِنْ كَثُرَتْ صَلَاتُهُ وَصِيَامُهُ وَتِلَاوَتُهُ لِلْقُرْآنِ

ترجمه: کسی که خدا را پیروی می‌کند، چنین است که ذکر خدا آورده است؛ اگرچه نماز و روزه‌داری و تلاوت او اندک باشد و کسی که خدا را نافرمانی می‌کند، خدا را فراموش نموده است؛ هرچند نماز، روزه و تلاوت او فراوان باشد.

این روایت، به معنای عمیق ذکر به‌عنوان تسلیم و اطاعت در برابر اراده الهی اشاره دارد. ذکر حقیقی، در عمل صالح متجلی می‌شود و هر کرداری که برای خدا باشد، ذکری ماندگار است.

بخش پنجم: ذکر در زندگی روزمره و محیط‌های مادی

اهمیت ذکر برای بازاریان

بازاریان، که در محیطی پر از وسوسه‌های مادی فعالیت می‌کنند، به ذکر مناسب نیاز دارند تا از شر شیاطین در امان بمانند. در روایتی از امیرمؤمنان علیه‌السلام آمده است:

أَكْثِرُوا ذِكْرَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ إِذَا دَخَلْتُمُ الْأَسْوَاقَ عِنْدَ اشْتِغَالِ النَّاسِ، فَإِنَّهُ كَفَّارَةٌ لِلذُّنُوبِ وَزِيَادَةٌ فِي الْحَسَنَاتِ، وَلَا تُكْتَبُوا فِي الْغَافِلِينَ

ترجمه: چون وارد بازارها می‌شوید، به هنگام سرگرمی مردمان، ذکر خدا را فراوان نمایید؛ زیرا پوشاننده گناهان و برانگیزنده نیکی‌هاست؛ پس خود را از غافلان منگارید.

این روایت، ذکر را سپری معنوی می‌داند که بازاریان را از وسوسه‌های شیطانی و غفلت حفظ می‌کند. ذکر، چونان نوری است که تاریکی‌های بازار را روشن می‌سازد.

کارکرد ذکر در بازار

ذکر مناسب، حجره بازاری را به مکانی مبارک تبدیل می‌کند که حتی خداوند بر آن درود می‌فرستد. در مقابل، بی‌ذکری، حجره را به کارگاهی برای پرورش شیطان بدل می‌سازد. ذکر، با ایجاد فضای معنوی، محیط مادی بازار را از آلودگی‌های شیطانی پاک می‌کند. این تأثیر، چونان عطری است که فضای حجره را معطر می‌سازد و از زشتی‌ها دور می‌دارد.

ذکر، روح اعمال روزانه

هر گفته و کرداری که برای خدا باشد، ذکر است و غیر آن، لغو و بیهوده است. درس، تحقیق و فعالیت‌های روزانه، اگر با نیت الهی و ذکر همراه شوند، پایدار و معنادار می‌گردند. در غیر این صورت، چونان لامپ‌هایی بدون برق، بی‌فایده و ناماندگارند. ذکر، روحی است که به اعمال روزانه معنا و جاودانگی می‌بخشد.

پیامدهای اعمال بدون ذکر

اعمالی که از ارتباط با حق تهی باشند، مانند لوستری بدون برق، نه در دنیا لذتی دارند و نه در آخرت بهره‌ای می‌برند. این اعمال، در دنیا به زحمت و در آخرت به خسران منجر می‌شوند. ذکر، چونان جریانی الهی، به اعمال ارزش ابدی می‌بخشد و آنها را از فناپذیری نجات می‌دهد.

لزوم رنگ الهی در اعمال ناسوتی

اعمال ناسوتی، اگر با رنگ الهی آراسته شوند، مانایی ابدی می‌یابند. در غیر این صورت، در همان لحظه‌ای که به رنگ غیر خدا بنا می‌شوند، در حال فروپاشی‌اند. ذکر، این پیوند را برقرار کرده و اعمال را از فناپذیری نجات می‌دهد. این رنگ الهی، چونان نقشی است که بنای ناسوتی را به کاخی جاودان بدل می‌سازد.

اعتماد به خدا در برابر تعلقات مادی

کسی که به خدا اعتماد دارد، به آنچه در دست خداست بیش از دارایی‌های خود اطمینان دارد. این توکل، سالک را از تعلقات مادی رها کرده و او را به آرامش ابدی می‌رساند. ذکر، با تقویت این ارتباط، توکل را در وجود ذاکر نهادینه می‌سازد.

پیامدهای غفلت از خدا

غفلت از خدا و دل‌بستگی به مادیات، به حسرت و عذاب برزخی منجر می‌شود. کسی که از ذکر غافل شود، در حسرتی سنگین می‌میرد و عذاب برزخی او از دارایی‌هایی است که نه می‌تواند مصرف کند و نه با خود ببرد. ذکر، چونان سپری است که سالک را از این حسرت و خسران حفظ می‌کند.

بخش ششم: وزن و تقسیم‌بندی اذکار

تفاوت وزنی اذکار

اذکار از نظر وزن و معنا متفاوت‌اند. اذکار سبک، به دلیل فراگیری، برای عموم مناسب‌اند، درحالی‌که اذکار سنگین، مختص افرادی با ظرفیت بالا هستند. این تفاوت، چونان تفاوت وزنه‌های سبک و سنگین در میدان ورزش است که هر یک برای ورزشکاری خاص طراحی شده است.

تقسیم‌بندی اذکار بر اساس مراتب

اذکار حقی، سنگین‌تر از اذکار خلقی‌اند و اذکار ذاتی، از اذکار صفاتی و افعالی سنگین‌تر هستند. این تقسیم‌بندی، به مراتب وجودی اذکار اشاره دارد. اذکار ذاتی، به دلیل ارتباط با ذات الهی، در بالاترین مرتبه قرار دارند و تنها برای فینالیست‌های معرفت مناسب‌اند.

نقش استاد در تجویز اذکار سنگین

تجویز اذکار سنگین، نیازمند ویزیت شخصی توسط استاد ذکردرمانی است. استاد، با شناخت ظرفیت ذاکر، از استفاده نادرست اذکار سنگین که ممکن است به آسیب معنوی منجر شود، جلوگیری می‌کند. این نقش، چونان پزشکی است که دارویی متناسب با حال بیمار تجویز می‌کند.

خطر اذکار سنگین برای غیرمحبوبان

اذکار سنگین، اگر توسط غیرمحبوبان استفاده شوند، می‌توانند ستون فقرات معنویت ذاکر را شکسته و او را به بیماری باطنی مبتلا سازند. این اذکار، چونان بار سنگینی هستند که تنها پهلوانان معنوی قادر به حمل آن‌اند.

بخش هفتم: نقش ذاکر و معرفت در ذکرپردازی

نقش ذاکر در پیوند لفظ و معنا

ذاکر، با ذهنیت و ارتباط قلبی خود، لفظ ذکر را به مرتبه معنایی آن پیوند می‌زند. هرچه ارتباط ذاکر با عالم معنا عمیق‌تر باشد، معنايی سنگین‌تر به ذکر متصل می‌شود. این نقش، چونان نقاشی است که با قلم معرفت، تابلویی جاودان خلق می‌کند.

تفاوت ذکر معصوم و عادی

ذکر «الحمدلله» در نزد معصوم علیه‌السلام، تمام حقایق عالم را در بر می‌گیرد، درحالی‌که در نزد فرد عادی، معنايی خرد و محدود دارد. این تفاوت، به تأثیر معرفت ذاکر بر کیفیت ذکر اشاره دارد. معصوم، با معرفت کامل، ذکر را به اوج معنایی می‌رساند، درحالی‌که فرد عادی، تنها به ظاهر لفظ بسنده می‌کند.

آمادگی برای اذکار محبوبی

استفاده از اذکار محبوبی، نیازمند خلوت، تمرین و سجاده در تاریکی و زیر آسمان است. این آمادگی، باطن ذاکر را برای تحمل بار اذکار سنگین تقویت می‌کند. خلوت و تمرین، چونان باشگاهی است که سالک را برای نبرد معنوی آماده می‌سازد.

قدرت اذکار محبوبی

اذکار محبوبی، ذاکر را به سیر کامل در ملکوت یا ختم قرآن در لحظه می‌رسانند. این قدرت، تنها در دسترس محبوبان الهی است که با استجماع باطنی، قادر به حمل این وزنه‌های معنوی‌اند. این اذکار، چونان کلیدی هستند که درهای عوالم غیبی را می‌گشایند.

فنا در ذات الهی با اذکار محبوبی

محبوبان الهی با اذکار محبوبی مانند تهلیل، در ذات الهی فانی شده و به حییانی و حیرانی می‌رسند. در این حالت، از صفات پروردگار گذشته و جز «ایاک» نمی‌شناسند. این فنا، چونان غرق شدن در اقیانوس ذات الهی است که ذاکر را از خود بی‌خود می‌سازد.

ناتوانی عامه در ذکر لفظی

افراد عادی، حتی در گفتن اذکار لفظی دچار مشکل شده و به غفلت می‌گرایند. این ضعف، به نیاز آنها به اذکار سبک و هدایت مربی اشاره دارد. ذکر، برای عامه، چونان آبی است که بدون هدایت، به هدر می‌رود.

جمع‌بندی نهایی

مرتبه‌شناسی اذکار حاکم و محکوم، از اصول بنیادین در سلوک عرفانی است. اذکار، با توجه به وزن و مرتبه، به دسته‌های حقی، خلقی، ذاتی، صفاتی و افعالی تقسیم می‌شوند که هر یک برای مقاصد و ظرفیت‌های خاصی مناسب‌اند. اذکار محبوبی، مختص محبوبان الهی، دارای بار معنایی سنگینی هستند که بدون آمادگی باطنی، می‌توانند به آسیب معنوی منجر شوند. قرائت قرآن کریم، به‌عنوان برترین ذکر، و اطاعت از خدا، به‌عنوان مصداقی از ذکر، نقش محوری در سلوک دارند. انتخاب ذکر مناسب، نیازمند نیازشناسی دقیق و هدایت استاد ذکردرمانی است. این نوشتار، با تبیین دقیق این اصول، تلاش کرد تا راهنمایی جامع برای سالکان و پژوهشگران ارائه دهد. ذکر، چونان نوری است که مسیر سلوک را روشن می‌سازد و سالک را به سوی حقیقت ابدی هدایت می‌کند.