متن درس

ذکر الهی: تحلیل ویژگی‌های سالکان قربی و عارفان حقی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۱۲۱

مقدمه

در عرفان اسلامی، سالکان قربی و عارفان حقی، به‌سان قله‌های رفیع سلوک معنوی، جایگاهی بس والا دارند. اینان، با رهایی از بند تعلقات ناسوتی و طلب بی‌وقفه قرب الهی، به مراتبی از معرفت و عشق دست می‌یابند که چون ستارگانی در آسمان عرفان می‌درخشند. این نوشتار، با تکیه بر سخنان استاد، ویژگی‌ها و مراتب این سالکان را با نگاهی علمی و زبانی متین تبیین می‌کند..

بخش اول: مراتب و ویژگی‌های سالکان قربی

تبیین مراتب سالکان قربی

سالکان قربی، که به محبوبان الهی شهره‌اند، از خواسته‌های ناسوتی فارغ‌اند و بلاپذیرند. اینان به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند: محبوبان حقی و محبوبان قربی. محبوبان حقی، به تمامی در ذات حق فانی شده‌اند، حال آنکه محبوبان قربی در مسیر وصول به این مرتبه والا گام برمی‌دارند. این تقسیم‌بندی، ریشه در عمق قرب الهی دارد و نشان‌دهنده تفاوت در ظرفیت‌های معنوی سالکان است.

محبوبان قربی خود به دو دسته تقسیم می‌شوند: محبوبان محب، که صفات محبوبی در آنان غلبه دارد، و محبان محبوب، که صفات محبی در وجودشان چیره است. محبان محبوب، در طلب لحظه‌ای رؤیت حق‌اند و در برابر بلایا، گاه از ادامه مسیر بازمی‌مانند، زیرا ظرفیت تحمل سختی‌های متناسب با طلب کامل حق را ندارند.

ادب در ذکر و دعا

سالکان قربی، دعا و ذکر را نه از سر نیاز یا طمع، بلکه از باب ادب به‌جا می‌آورند. آنان نداشتن دعا و ذکر را نشانه استکبار در برابر حق می‌دانند و از این‌رو، با اخلاصی عاشقانه، به ذکر و دعا می‌پردازند. این عمل، چونان گلی است که در باغ عبادت می‌شکفد، نه برای طلب ثمره‌ای مادی، بلکه برای ابراز فروتنی و تسلیم در برابر خواست الهی.

رهایی از ناسوت

سالکان قربی، به سان پرندگانی که از قفس دنیا رها می‌شوند، به‌طور کامل از تعلقات ناسوتی می‌برند و به سوی حق پرواز می‌کنند. این برش ممکن است در کودکی یا بزرگسالی رخ دهد و هرچه مرتبه محبوبی بالاتر باشد، این رهایی در سنین پایین‌تر به وقوع می‌پیوندد. چنین رهایی، نشانه‌ای از ظرفیت بالای سالک برای تحمل بلایای معنوی است.

بلاپذیری و تسلیم

سالکان قربی، در برابر بلایای ناسوتی که چون طوفانی بر آنان هجوم می‌آورد، با تسلیمی بی‌چون‌وچرا ایستادگی می‌کنند. ذهن و قلب آنان از ناسوت فارغ است و این بلاپذیری، چونان سپری از ایمان، آنان را از دیگر سالکان متمایز می‌سازد. این تسلیم، نشانه‌ای از رضایت کامل به قضای الهی است.

طلب قرب حق

سالکان قربی، قرب حق را از طریق وصول به یکی از اسمای الهی طلب می‌کنند. این وصول ممکن است در مراتب تشبه، تخلق، تعین، تجسم، تمثل یا تشخص باشد. این مراتب، چونان پله‌های نردبانی است که سالک را به سوی فنای فی‌الله رهنمون می‌شود. وصول به اسمای الهی، چون رزاق یا رحمان، هدف نهایی این سلوک است.

رابطه با ناسوت

سالکان قربی، هرچند نسبت به امور ناسوتی چون همسر، فرزند یا جامعه بی‌تفاوت نیستند، اما این امور در مسیر سلوکشان جایگاهی ندارند. آنان، چونان مسافرانی که مقصدشان آسمان است، تنها حق را دنبال می‌کنند و ناسوت را در خدمت طلب حق قرار می‌دهند.

ارتباط با اولیای الهی

برخی از سالکان قربی، از طریق مکاشفه و معاینه با اولیای معصومین (ع) یا دیگر اولیا ارتباط برقرار می‌کنند تا به اسمای الهی واصل شوند. این ارتباط، چونان پلی است که سالک را از ناسوت به ملکوت رهنمون می‌سازد و پیوند عمیقی با سلسله اولیای الهی برقرار می‌کند.

سیر تدریجی در سلوک

سلوک قربی، سفری تدریجی است که سالک را از ناسوت به سوی امور ملکوتی و الهی هدایت می‌کند. این سیر، چونان رودی است که به‌تدریج از سنگلاخ‌های دنیا عبور کرده و به دریای معرفت می‌پیوندد. رهایی کامل از ناسوت، نتیجه مراقبت و تلاش مستمر سالک است.

ترک ارادی ناسوت

سالکان قربی، ناسوت را با اراده خویش ترک می‌کنند، زیرا دیگر برایشان جذابیتی ندارد. برخی از آنان در هنگام مرگ، هیچ متاع ناسوتی ندارند و تنها بلایای آن را به دوش کشیده‌اند. این ترک ارادی، چونان آتشی است که هرچه از ناسوت است را در خود می‌سوزاند و سالک را به خلوص می‌رساند.

هدف نهایی سلوک قربی

نهایت سلوک قربی، وصول به یکی از اسمای الهی، چون رزاق یا رحمان، است. این وصول، چونان رسیدن به قله‌ای است که سالک را به تجلی صفات الهی در وجود خویش می‌رساند. پیامبران الهی، که بیشترشان از محبوبان قربی‌اند، در بزرگسالی از دنیا بریده و به یکی از اسمای حق واصل شده‌اند.

جمع‌بندی بخش اول

سالکان قربی، با رهایی از تعلقات ناسوتی و طلب قرب الهی، در مسیری تدریجی به سوی اسمای الهی گام برمی‌دارند. اینان، با ادب در ذکر و دعا، بلاپذیری در برابر سختی‌ها و ارتباط با اولیای الهی، به مراتبی از معرفت دست می‌یابند که آنان را از دیگر سالکان متمایز می‌سازد.

بخش دوم: عارفان حقی و موهبت الهی

مرتبه عارفان حقی

عارفان حقی، کسانی‌اند که ذات حق به آنان موهبت شده و به‌صورت موهبتی به مقصد رسیده‌اند. اینان، چونان ستارگانی در آسمان عرفان، فراتر از سلوک تدریجی‌اند و اطلاق سالک بر آنان نمی‌گنجد. موهبت الهی، آنان را از تلاش عادی بی‌نیاز کرده و به قله‌های رفیع معرفت رسانده است.

بلایای عارفان حقی

ناسوت، چونان دشمنی هوشمند، بلایای عظیمی برای عارفان حقی رقم می‌زند. این بلایا، از ترور شخصیت تا شهادت با سم، گلوله یا شمشیر، نشان‌دهنده شدت تقابل دنیا با کسانی است که به‌طور کامل از آن بریده‌اند. شهادت، عاقبت متداول این عارفان است.

کمیابی عارفان حقی

عارفان حقی، چونان گوهرهایی نادر، به‌ندرت در عالم ظاهر می‌شوند. جز حضرات خمسه طیبه (ع)، به‌سختی می‌توان از عارف حقی دیگری سخن گفت. این کمیابی، بر عظمت و استثنایی بودن مرتبه آنان تأکید دارد.

تقابل ناسوت با عارفان حقی

ناسوت، به‌دلیل بی‌اعتنایی عارفان حقی به لذات مادی، با آنان دشمنی می‌ورزد و بلایای سهمگینی برایشان فراهم می‌آورد. این تقابل، چونان طوفانی است که تنها قله‌های استوار عرفان را هدف می‌گیرد.

ارتزاق از حق

عارفان حقی، تنها از خدا ارتزاق می‌کنند و جز او را نمی‌بینند. این بی‌توجهی به ناسوت، آنان را در معرض آزارهای آن قرار می‌دهد، اما قلبشان چونان آیینه‌ای است که تنها انعکاس نور الهی را بازمی‌تاباند.

فنای فی‌الله

سالک قربی در خدا فانی می‌شود و چون او عمل می‌کند، اما از حق بهره‌برداری نمی‌کند. خواسته او، که خود موهبتی الهی است، خداشدن است. این فنای فی‌الله، چونان دریایی است که سالک را در خود غرق می‌کند و به تجلی صفات الهی می‌رساند.

عشق خالص عارفان حقی

عارفان حقی، خدا را برای ذات او دوست دارند و در بهشت یا جهنم، عشق به حق را برپا می‌کنند. این عشق خالص، چونان شعله‌ای است که هیچ مانعی نمی‌تواند آن را خاموش کند.

نفی طمع

سالکان قربی می‌توانند با نفی طمع از غیر، خود و حق، به مراتب عارفان حقی نزدیک شوند. نفی طمع از حق، بالاترین مرتبه است که سالک را به رفاقت خالص با خدا می‌رساند. این نفی، چونان کلیدی است که درهای معرفت الهی را می‌گشاید.

وفاداری عارفان حقی

عارفان حقی، حتی در فرض محال عزل خدا از خدایی، به طواف عشق حول او ادامه می‌دهند و حماسه محبت برپا می‌کنند. این وفاداری، چونان نگینی است که در تاج عرفان می‌درخشد.

همراهی با خدا

همراهی با خدا، نیازمند رهایی از خواسته‌ها و تکدی‌گری است. عارف حقی، دستی برای گرفتن چیزی برای خود ندارد و چونان نسیمی است که تنها در مسیر خواست الهی می‌وزد.

جمع‌بندی بخش دوم

عارفان حقی، با موهبت الهی و فنای کامل در ذات حق، به مراتبی متعالی دست می‌یابند که فراتر از سلوک تدریجی است. تقابل ناسوت با آنان، بلایای عظیمی رقم می‌زند، اما عشق خالص و نفی طمع، آنان را به رفاقت بی‌چون‌وچرا با خدا می‌رساند.

نتیجه‌گیری نهایی

سالکان قربی و عارفان حقی، چونان دو قله رفیع در عرفان اسلامی، با رهایی از تعلقات ناسوتی و طلب قرب الهی، به مراتبی از معرفت و عشق دست می‌یابند که آنان را از دیگر سالکان متمایز می‌سازد. سالکان قربی، با ادب در ذکر، بلاپذیری و ارتباط با اولیای الهی، به اسمای الهی واصل می‌شوند، درحالی‌که عارفان حقی، با موهبت الهی، در ذات حق فانی‌اند. تقابل ناسوت با این سالکان، به‌ویژه عارفان حقی، بلایای عظیمی رقم می‌زند، اما آنان با عشق خالص و نفی طمع، تنها خدا را می‌طلبند. این اثر، با زبانی متین و علمی، کوشید تا این مفاهیم را برای مخاطبان فرهیخته تبیین کند.