متن درس

ذکر الهی: تحلیل ویژگی‌های سالکان ناسوتی و قربی در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه ۱۲۲

مقدمه

در عرفان اسلامی، تمایز میان سالکان ناسوتی و قربی از منظر خواسته‌ها، تحمل بلایا، و مراتب قرب الهی، یکی از مباحث بنیادین در تحلیل سلوک معنوی است. سالکان ناسوتی در پی تأمین خواسته‌های مادی و معنوی محدود به عالم ناسوت‌اند، درحالی‌که سالکان قربی، با رهایی از تعلقات ناسوتی، تنها خدا را طلب می‌کنند و بلاپذیری را به‌عنوان بخشی از مسیر خود می‌پذیرند.

بخش اول: ماهیت سالکان ناسوتی و محدودیت‌های آن

طبیعت سیری‌ناپذیر انسان

انسان به‌گونه‌ای آفریده شده که حتی با تصرف تمامی جهان، باز در پی کسب جهانی دیگر است. این سیری‌ناپذیری در اموری چون ثروت، تجملات، و حتی بنای اقامتگاه‌هایی با استانداردهای جهانی در آسمان‌ها نمایان می‌شود. این ویژگی، به طبیعت طمع‌ورز انسان در عالم ناسوت اشاره دارد که بدون مقصدی متعالی، در چرخه‌ای بی‌پایان از خواسته‌ها گرفتار می‌ماند، گویی روح او در پی تسخیر افق‌های بی‌کران است، اما در بند خاک گرفتار می‌شود.

لزوم رهایی از خواسته‌های ناسوتی

برای حفظ حرمت انسانی، لازم است که از تأمین خواسته‌های ناسوتی دست کشید، زیرا انسان بدون مقصد نهایی، مرز توقفی ندارد. این رهایی، انسان را از سرگردانی نجات می‌دهد و او را به سوی مقصدی متعالی هدایت می‌کند، مانند مسافری که از کویر تشنگی به سوی چشمه‌ای زلال راه می‌یابد.

نظم در سلوک معنوی

حرکت بی‌نهایت انسان باید با قواعد شرعی و نظم سلوکی همراه باشد تا از رفتارهای بی‌ضابطه افراد عادی متمایز شود. این نظم، سلوک را به مسیری هدفمند تبدیل می‌کند و از پراکندگی و انحراف در مسیر معنوی جلوگیری می‌کند، مانند ستارگانی که در نظم آسمانی خود، راه را برای شب‌روندگان روشن می‌کنند.

طلب‌کاری سالکان ناسوتی

سالکان ناسوتی که در پی خواسته‌های ناسوتی‌اند، به دلیل اعمال نیک و دعاهایشان طلب‌کار می‌شوند و پاداش خود را دریافت می‌کنند، اما از بلایای ولایی محروم‌اند. این طلب‌کاری، نشان‌دهنده محدودیت سلوک ناسوتی است، زیرا پاداش این سالکان در چارچوب ناسوت باقی می‌ماند و به مراتب بالاتر قرب نمی‌رسد، گویی درختی است که میوه‌هایش تنها در سایه خود او می‌روید.

محدودیت سلوک ناسوتی

سلوک ناسوتی، حتی با توانایی‌هایی چون استجابت دعا یا طی‌الارض، از کمالات معنوی محدود فراتر نمی‌رود. این محدودیت، به دلیل تعلق به ناسوت است، مانند پرنده‌ای که با بال‌های قوی پرواز می‌کند، اما هرگز به آسمان‌های بی‌کران الهی نمی‌رسد.

معرفت نفس در سلوک ناسوتی

سالک ناسوتی باید با معرفت نفس، بپذیرد که در مرتبه ناسوت است و ترک طمع از غیر، خود، و حق برایش سنگین است. این معرفت، او را از توهم مراتب بالاتر حفظ می‌کند، مانند آیینه‌ای که حقیقت را بی‌غبار به سالک نشان می‌دهد.

حسرت سالکان ناسوتی در مرگ

سالک ناسوتی که در دام ناسوت گرفتار است، در لحظه مرگ به دلیل حسرت داشته‌ها، ممکن است به کفر و درگیری با خدا برسد. این حسرت، نتیجه تعلق به ناسوت است، مانند مسافری که بار سنگین خود را در پایان راه به سختی رها می‌کند.

نتیجه‌گیری بخش اول

سلوک ناسوتی، با تمامی توانایی‌ها و کمالات محدود خود، در چارچوب عالم ناسوت محصور می‌ماند. سالکان این مرتبه، به دلیل تعلق به خواسته‌های مادی و معنوی محدود، از دستیابی به مراتب بالاتر قرب الهی بازمی‌مانند. معرفت نفس و رهایی از طمع، گام‌های اولیه برای خروج از این محدودیت‌هاست، اما بدون نظم سلوکی و مقصدی متعالی، این مسیر به سرگردانی و حسرت می‌انجامد.

بخش دوم: ویژگی‌های سالکان قربی و مسیر وصول به حق

بلایای ولایی و طلب خدا

بلایای ولایی تنها برای کسی است که جرأت طلب خدا را دارد و تنها او را می‌خواهد. این بلایا، نشانه انتخاب الهی برای قرب‌اند، مانند تیغ‌هایی که قلب سالک را صیقل می‌دهند تا آماده مجالست با حق شود.

تحمل بلایای الهی

سالک قربی که طالب قرب است، باید برای تحمل بلایای الهی، مانند از دست دادن آبرو و حیثیت اجتماعی، آماده باشد. این آمادگی، نشان‌دهنده تسلیم کامل به اراده الهی است، گویی سالک خود را به امواج خروشان تقدیر الهی می‌سپارد.

هدف متعالی انسان

ویژگی ممتاز انسان، توانایی مجالست با خدا و قرار گرفتن در دل اوست، نه صرف توانایی‌های مادی یا معنوی ناسوتی. این هدف، انسان را از دیگر موجودات متمایز می‌کند، مانند گوهری که در دل صدف حق می‌درخشد.

تمایز سالکان قربی و حقی

سالکان قربی، خود را از ناسوت کنار می‌کشند و خدا را طلب می‌کنند، درحالی‌که محبوبان حقی، تنها خدا را دارند. این تمایز، بر تفاوت در شدت قرب و رهایی از ناسوت تأکید دارد، مانند تفاوت میان مسافری که به سوی مقصد می‌رود و کسی که در مقصد ساکن شده است.

بلایای الهی برای سالکان قربی

سالکان قربی با بلایای سنگین الهی مواجه می‌شوند که آن‌ها را به‌شدت امتحان می‌کند، اما خدا به آن‌ها اعتنا دارد. این بلایا، مانند بارانی از تیرها و تیغ‌های الهی، سالک را به مراتب بالاتر سلوک می‌رساند.

شدت بلایای قربی

بلایای قربی، از بیماری‌های جسمانی مانند سرطان شدیدترند و روح و استخوان وجودی سالک را درهم می‌شکنند. این شدت، برای صیقل روح و آماده‌سازی برای قرب طراحی شده است، مانند کوره‌ای که طلا را از ناخالصی‌ها پاک می‌کند.

مقربان و بلایای الهی

اولیای خدا و انبیا، آماج تیرها و تیغ‌های الهی‌اند که به‌صورت پیاپی یا بارشی بر آن‌ها فرود می‌آیند. این بلایا، نشانه انتخاب الهی و نزدیکی به حق است، مانند نشانه‌هایی که بر پیشانی برگزیدگان الهی نقش می‌بندد.

پیامد طلب قرب

طلب قرب، به شکست‌های پیاپی، از دست دادن داشته‌ها، و محرومیت از راحتی و عافیت منجر می‌شود. این پیامد، هزینه‌ای است که سالک برای وصول به حق می‌پردازد، مانند مسافری که برای رسیدن به قله، از تمامی بار خود می‌گذرد.

ناسازگاری طلب قرب با زندگی ناسوتی

کسی که خواهان زندگی آرام و آبرومند ناسوتی است، حق طلب قرب ندارد، زیرا قرب با محنت، غربت، و از دست دادن آبرو همراه است. این ناسازگاری، تضاد میان ناسوت و قرب را نشان می‌دهد، مانند دو راهی که یکی به خاک و دیگری به افلاک می‌رسد.

ادب در دعای مقربان

مقربان، دعا را از باب ادب و به دلیل خواست خدا می‌گویند، نه از سر خواسته شخصی. این ادب، نشانه اخلاص و تسلیم کامل آن‌هاست، مانند بنده‌ای که در محضر مولای خود تنها به وظیفه عمل می‌کند.

پیامد طلب قرب بدون آمادگی

کسی که بدون آمادگی طالب قرب شود، از خدا بازمی‌گردد و بیچاره می‌شود. این پیامد، به اهمیت ظرفیت و استقامت در مسیر قرب اشاره دارد، مانند کسی که بدون آمادگی به میدان نبردی عظیم گام می‌نهد.

سرگردانی غیرسالکان قربی

کسی که بدون آمادگی طالب قرب شود، سرگردان می‌ماند و از بلایای ولایی محروم می‌شود، زیرا بلایا طهارت او را باطل می‌کنند. این سرگردانی، نتیجه فقدان ظرفیت برای تحمل سختی‌های مسیر است، مانند مسافری که بدون نقشه در بیابان گم می‌شود.

رهایی از خواسته‌ها

سالک باید خواسته‌های ناسوتی را کاهش دهد و مستقیماً با خدا وارد مذاکره شود، حتی اگر این مذاکره پر از درد و بلا باشد. این رهایی، شرط ورود به مسیر قرب است، مانند کلیدی که قفل‌های سنگین ناسوت را می‌گشاید.

راه ورود به جرگه مقربان

ورود به جرگه مقربان، نیازمند یافتن رگه محبوبی در وجود و تنظیم صفات تحت هدایت مربی است. این راه، مانند یافتن گوهری در عمق وجود است که با هدایت مربی به نور تبدیل می‌شود.

هزینه وصول به حق

وصول به ذات حق، مستلزم از دست دادن همه موجودی‌ها، اعتبارها، و آبروهاست. این هزینه، مانند فدیه‌ای است که سالک برای وصول به معشوق ازلی می‌پردازد.

انتخاب مسیر طبیعی

کسی که توان تحمل هزینه‌های قرب را ندارد، باید مسیر طبیعی خود را دنبال کند. این توصیه، مانند راهنمایی حکیمی است که سالک را به سوی مسیری متناسب با ظرفیتش هدایت می‌کند.

نتیجه‌گیری بخش دوم

سلوک قربی، مسیری است که با رهایی از ناسوت و طلب خدا آغاز می‌شود و با تحمل بلایای سنگین الهی به مراتب بالاتر قرب می‌رسد. سالکان قربی، با پذیرش امتحانات الهی و کنار گذاشتن تعلقات ناسوتی، به سوی مجالست با حق گام برمی‌دارند. این مسیر، نیازمند ادب، استقامت، و آمادگی برای از دست دادن همه داشته‌هاست. بدون این آمادگی، طلب قرب به سرگردانی و انحراف می‌انجامد.

جمع‌بندی نهایی

سلوک عرفانی در دو مرتبه ناسوتی و قربی، تفاوت‌های عمیقی در اهداف، خواسته‌ها، و تحمل بلایا نشان می‌دهد. سالکان ناسوتی، با تعلق به خواسته‌های مادی و معنوی محدود، در چارچوب ناسوت باقی می‌مانند و از بلایای ولایی محروم‌اند. در مقابل، سالکان قربی، با رهایی از ناسوت و طلب خدا، به بلایای سنگین الهی مواجه می‌شوند که آن‌ها را به قرب و وصول به اسمای الهی رهنمون می‌سازد. این مسیر، نیازمند ادب در ذکر و دعا، تحمل بلایا، و رهایی از طمع است. کسانی که بدون آمادگی طالب قرب شوند، در معرض انحراف و دوری از خدا قرار می‌گیرند. این تحلیل، تلاش کرد تا با زبانی متین و علمی، این مفاهیم را برای مخاطبان تحصیل‌کرده تبیین کند، مانند نوری که از دل تاریکی سلوک، راه را به سوی حق روشن می‌سازد.