متن درس

ذکر الهی: تبیین استغفار و تحمید در نظام معرفتی الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (137)

مقدمه

نظام ذکری الهی، به‌سان دریایی ژرف و بی‌کران، روح آدمی را به سوی تعالی و تقرب به ساحت قدسی حق‌تعالی هدایت می‌کند. در این میان، دو ذکر استغفار و تحمید، چون دو بال پرواز معنوی، نقش بی‌بدیلی در سلوک عرفانی و تهذیب نفس ایفا می‌کنند. استغفار، چون آبی زلال، قلب را از آلودگی‌های خلقی شست‌وشو داده و تحمید، چون آینه‌ای درخشان، تمامی صفات کمال الهی را در خود بازتاب می‌دهد. این نوشتار، با تکیه بر معارف والای ارائه‌شده در درس‌گفتارهای عالم فرزانه، به تبیین ویژگی‌ها، تنوع و جایگاه این دو ذکر در نظام ذکری الهی می‌پردازد..

بخش اول: استغفار در نظام ذکری

تنوع بی‌کران استغفار

استغفار، به‌سان طیفی رنگارنگ، دارای تنوعی بی‌شمار است که هر یک از گونه‌های آن، معنا و کاربردی خاص را در خود نهفته دارد. این ذکر، در قالب ترکیب‌هایی چون استغفار تقوا، ایمان، انابه، توکل و حیا، جلوه‌های گوناگونی می‌یابد که هر یک به فراخور نیت و حال ذاکر، اثری ویژه بر جای می‌گذارد. این تنوع، مانند ابزارهای متعدد در دست یک هنرمند، به ذاکر امکان می‌دهد تا با توجه به نیاز معنوی خویش، استغفار مناسب را برگزیند.

استخراج گونه‌های استغفار از مأثورات

مأثورات دینی، به‌سان نقشه‌ای جامع، راهنمایی برای شناخت و بهره‌گیری از گونه‌های مختلف استغفار فراهم می‌آورند. با مراجعه به این منابع معتبر، ذاکر می‌تواند به تنوع و کاربردهای این ذکر پی برده و آن را در مسیر سلوک خویش به کار گیرد. این منابع، مانند گنجینه‌ای از معارف، راه را برای انتخاب ذکر مناسب هموار می‌سازند.

تفاوت معنایی استغفار در ترکیب‌ها

استغفار، مانند بسمله در سوره‌های قرآن کریم که با هر سوره معنایی نو می‌یابد، در هر ترکیب، جلوه‌ای تازه به خود می‌گیرد. هرچند ظاهر این ذکر یکسان به نظر می‌رسد، اما پیوند آن با نیت‌ها و حالات گوناگون، معنایی جدید به آن می‌بخشد. این پویایی، چون تغییر نقش یک واژه در جملات مختلف، استغفار را به ذکری زنده و هماهنگ با شرایط ذاکر تبدیل می‌کند.

استغفار با عدد و بدون عدد

استغفار، انعطافی بی‌نظیر دارد و می‌تواند به‌صورت آزاد و بدون تعداد مشخص یا با اعدادی معین مانند ۷، ۱۰، ۱۵، ۲۵ یا ۷۰ انجام شود. هر یک از این اعداد، اثری خاص بر جای می‌گذارد و ذاکر را به سوی مقصدی معنوی رهنمون می‌سازد. این انعطاف، مانند انتخاب ابزاری مناسب برای یک کار، به ذاکر امکان می‌دهد تا استغفار را با ظرفیت و نیاز خویش هماهنگ سازد.

رعایت وفق در استغفار با عدد

در استغفار با عدد، رعایت وفق و تناسب، چون تنظیم دقیق یک ساز، ضروری است. برای نمونه، اگر ذاکر استغفار را به‌صورت دو به دو انجام دهد، نباید آن را در اعدادی ناسازگار مانند ۱۴ بار (هفت دوتایی) به کار برد، زیرا این ناسازگاری، اثر ذکر را کاهش می‌دهد. این تناسب، مانند هماهنگی در یک اثر هنری، اثرگذاری استغفار را تضمین می‌کند.

کثرتی بودن استغفار

ویژگی کثرتی استغفار، آن را به ذکری بی‌همتا تبدیل کرده است که می‌تواند به دفعات بسیار تکرار شود، بدون آنکه به ذاکر آسیب رساند. این ذکر، چون آبی روان، هرچه بیشتر جاری شود، قلب را سبک‌بارتر کرده و از سنگینی گناه می‌کاهد.

مزیت کثرت استغفار

برخلاف بسیاری از اذکار که نیازمند رعایت اندازه و تناسب‌اند، استغفار هرچه بیشتر گفته شود، بار معنوی ذاکر را کاهش داده و او را به سوی تعالی رهنمون می‌سازد. این ویژگی، مانند شست‌وشوی مداوم یک جامه، قلب را از آلودگی‌های معنوی پاک کرده و آماده دریافت فیض الهی می‌سازد.

محدودیت سایر اذکار

برخلاف استغفار، سایر اذکار، حتی قرائت قرآن کریم، نیازمند رعایت تناسب و اندازه‌اند تا به ذاکر آسیب نرسانند. این محدودیت، مانند ضرورت رعایت دوز یک دارو، از افراط و آسیب‌های احتمالی جلوگیری می‌کند، در حالی که استغفار از این قاعده مستثناست.

پرهیز از لقلقه زبان در استغفار

کثرت استغفار تنها در صورتی مطلوب است که با حضور قلب و نیت خالص انجام شود، وگرنه به لقلقه زبان و عملی صوری بدل می‌گردد. این حضور قلب، چون روح در کالبد ذکر، از بی‌محتوایی آن جلوگیری می‌کند.

ترکیب استغفار با اذکار حقی

برای مصون ماندن استغفار از خطر صوری شدن، باید آن را با اذکار حقی مانند تحمید ترکیب کرد. این ترکیب، مانند افزودن ماده‌ای تقویتی به یک دارو، اثرگذاری استغفار را تقویت کرده و آن را از بی‌محتوایی نجات می‌دهد.

مرجع بحث استغفار

بررسی جامع استغفار در کتاب «دانش اسماءالحسنی» ذیل اسم «غفور» ارائه شده است که زوایای نوآورانه‌ای از این ذکر را تبیین می‌کند. این اثر، چون دایره‌المعارفی تخصصی، جنبه‌های مختلف استغفار را به‌صورت علمی و عمیق تحلیل کرده و راهنمایی برای ذاکران فراهم می‌آورد.

نتیجه‌گیری بخش اول

استغفار، به‌سان کلیدی برای گشودن قفل‌های قلب، با تنوع بی‌شمار و ویژگی کثرتی، ذاکر را از آلودگی‌های خلقی رها ساخته و به سوی تعالی هدایت می‌کند. رعایت وفق در استغفار با عدد، حضور قلب، و ترکیب آن با اذکار حقی، از صوری شدن این ذکر جلوگیری کرده و اثرگذاری آن را دوچندان می‌سازد. مأثورات دینی و منابع معتبری چون «دانش اسماءالحسنی» راهنمای جامعی برای شناخت و بهره‌گیری از این ذکر ارائه می‌دهند.

بخش دوم: تحمید، ذکر کامل و متعالی

ترکیب استغفار و تحمید

پس از صلوات و تهلیل، استغفار (ذکر خلقی) و تحمید (ذکر حقی) باید با هم انجام شوند تا نظام ذکری به کمال رسد. این دو ذکر، چون دو بال پرواز معنوی، ذاکر را به سوی تعادل و کمال هدایت می‌کنند.

تقدم استغفار بر تحمید

استغفار، چون شست‌وشوی ظرف پیش از پر کردن آن، قلب را از آلودگی‌های خلقی پاک کرده و زمینه را برای تحمید، به‌عنوان ذکر حقی، فراهم می‌سازد. این تقدم، مانند آماده‌سازی زمین برای کاشت بذر، ضروری است.

کامل بودن تحمید

ذکر تحمید (الحمدلله)، چون آینه‌ای که تمامی صفات جلال و جمال الهی را بازتاب می‌دهد، کامل‌ترین ذکر است که شکر و مدح را در خود جای داده و ذاکر را به قله تعالی معنوی می‌رساند.

جایگاه تحمید در قرآن کریم

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

قرآن کریم، سوره فاتحه، آیه ۲: سپاس خدایی را که پروردگار جهانیان است.

تحمید، با قرار گرفتن در ابتدای سوره فاتحه، چون دروازه‌ای به سوی عبادت، جایگاه والای خود را در نظام ذکری و عبادی آشکار می‌سازد.

مرجع بحث تحمید

کتاب «تفسیر هدی» (جلد سوم)، چون گنجینه‌ای از معارف، راز و رمزهای تحمید و جایگاه آن در نظام ذکری را به‌صورت جامع تبیین کرده و راهنمایی ارزشمند برای پژوهشگران ارائه می‌دهد.

ماهیت حمد

حمد، ستایشی خالص و غیرمشروط است که هم برای نعمت‌ها و هم برای صفات و افعال الهی، بدون انتظار پاداش، انجام می‌شود. این خلوص، چون عشقی بی‌چشمداشت، قلب ذاکر را به ساحت الهی متصل می‌سازد.

حمد به‌عنوان ستایش موجود مختار

حمد، به دلیل تمرکز بر ستایش خداوند به‌عنوان موجود مختار، از مدح پدیده‌های بی‌اراده متمایز است. این تمایز، مانند تفاوت ستایش یک پادشاه حکیم از تحسین یک شیء بی‌جان، حمد را به عملی متعالی تبدیل می‌کند.

ارتباط پدیده‌ها با حمد

تمامی پدیده‌ها، چون مظاهر افعال و صفات الهی، قابل حمد هستند، زیرا از خداوند سرچشمه گرفته‌اند. این دیدگاه، مانند نگریستن به جهان به‌عنوان آینه‌ای از صفات الهی، ذاکر را به حمد تمامی پدیده‌ها هدایت می‌کند.

جامعیت حمد در تمام حالات

عبارت «الحمدلله علی کل حال»، چون چتری گسترده، تمامی افعال و حالات الهی را در بر گرفته و حمد را به ذکری جامع و فراگیر تبدیل می‌کند.

جایگاه والای تحمید

تحمید، چون قله‌ای در نظام ذکری، تمامی کمالات ذکری را در خود جای داده و ذاکر را به سوی تعالی معنوی رهنمون می‌سازد.

اهمیت تحمید در روایات

روایت «سمع الله لمن حمده» نشان‌دهنده توجه ویژه خداوند به ذکری است که حمد او را به جا می‌آورد. این توجه، چون پاسخ پادشاهی به ستایش مخلصانه، جایگاه والای تحمید را آشکار می‌سازد.

جامعیت تحمید در فاتحه

ذکر «الحمدلله رب العالمین»، به دلیل جامعیت، تمامی صفات و افعال الهی را در بر گرفته و ذکری بی‌نقص و متعالی است.

تحمید در تمام حالات

عبارت «الحمدلله علی کل حال»، چون نگاهی کل‌نگر به هستی، تمامی پدیده‌ها و حالات را زیر پوشش حمد قرار داده و ذاکر را از نقصان دور می‌کند.

احترام به پدیده‌ها از طریق حمد

حمد مطلق، ذاکر را به احترام به تمامی بندگان و پدیده‌های الهی هدایت کرده و او را از نقص‌دیدن در خلقت خداوند بازمی‌دارد. این احترام، مانند محبت به فرزندان به خاطر پدر، تمامی پدیده‌ها را گرامی می‌دارد.

عجز از حمد و دل شکسته

عجز از حمد، چون خاکساری در برابر پادشاهی عظیم، قلب را به دلی شکسته و محل حضور خداوند تبدیل می‌کند.

خطر خودشیفتگی در برابر حمد

خودشیفتگی و افتخار به اعمال، چون غباری بر آینه قلب، ذاکر را از حمد مطلق و تواضع در برابر خداوند دور می‌کند.

خاستگاه خیر در حمد

كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ

قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۷۸: همه از جانب خداست.

تمامی خیرات از خداوند سرچشمه می‌گیرند و حمد، این حقیقت را تأیید کرده و ذاکر را به توحید و عجز هدایت می‌کند. این آیه، چون چراغی روشن، منشأ خیرات را آشکار می‌سازد.

حمد به‌عنوان عشق

حمد، تجلی عشق به خداوند است و تمامی هستی، چون کلمات الهی، در این عشق متحد می‌شود. این دیدگاه، مانند نگاهی عاشقانه به هستی، تمامی پدیده‌ها را جلوه‌های حمد و عشق می‌بیند.

پیامد غفلت از حمد

غفلت از حمد، چون گم‌شدن در تاریکی، ذاکر را به ورشکستگی معنوی و گرفتاری در خودشیفتگی و انانیت سوق می‌دهد، حتی اگر ثروت مادی او بی‌کران باشد.

آثار تحمید در زندگی

تحمید، چون کلیدی برای گشودن قفل‌های ناکامی، اعمال و زندگی ذاکر را از بی‌نتیجه بودن رها ساخته و به سوی موفقیت و کمال هدایت می‌کند.

پیامد نبود تحمید در جوامع

جوامعی که از حمد خدا غافل‌اند، چون سرزمینی بدون نور، در آشفتگی، نارضایتی و ناکامی غرق می‌شوند و نیازهای بی‌پایان آنان را احاطه می‌کند.

ضرورت تحمید برای موفقیت

تحمید، چون سوختی برای موتور موفقیت، شرط پیروزی، نصرت و سلامت معنوی و مادی است و ذاکر و جامعه را به سوی سعادت رهنمون می‌سازد.

ساده‌ترین شکل حمد

ساده‌ترین شکل حمد، توجه ذهنی به خداوند است که چون جرقه‌ای، آتش حمد را در قلب روشن کرده و ذاکر را به سوی تعالی هدایت می‌کند.

تنوع تحمید در روایات

روایات، چون جعبه ابزاری غنی، انواع مختلفی از تحمید را با آثار وضعی خاص ارائه می‌دهند که هر یک برای شرایط و نیازهای مختلف مناسب‌اند.

تحمید کلی

تحمید کلی با عبارت «الحمدلله علی کل حال»، چون چتری گسترده، تمامی حالات و پدیده‌ها را در بر گرفته و ذاکر را به سوی توحید کامل هدایت می‌کند.

حذف «کل حال» در تحمید

حذف «کل حال» از «الحمدلله»، به دلیل بدیهی بودن جامعیت آن است و در ذهن ذاکر به‌صورت ضمنی حضور دارد. این حذف، مانند ساده‌سازی یک متن علمی، از جامعیت تحمید نمی‌کاهد.

تحمید مستقل در شبانه‌روز

انجام تحمید به‌صورت مستقل در صبحگاهان و شبانگاهان، چون روشن کردن چراغی در آغاز و پایان روز، قلب را از تاریکی غفلت نجات داده و به نور حمد متصل می‌کند.

تحمید فکری و عملی

تحمید می‌تواند به‌صورت فکری، علمی یا عملی، بدون نیاز به الفاظ خاص، انجام شود. این انعطاف، مانند آزادی در انتخاب ابزار، به ذاکر امکان می‌دهد حمد را در هر شرایطی به جا آورد.

تحمید با استجماع

تحمید با استجماع و نشستن در سجاده با اراده و تمرکز، چون آماده‌سازی یک ورزشکار برای مسابقه، اثرگذاری آن را افزایش داده و ذاکر را به سوی تعالی معنوی هدایت می‌کند.

آثار تحمید در دفع شر

تحمید، چون پاک‌سازی قلب از زنگار، با دفع شرک، نفاق و نفسانیت، قلب ذاکر را از غرور پاک کرده و به سوی توحید هدایت می‌کند.

نتیجه‌گیری بخش دوم

تحمید، چون قله‌ای در نظام ذکری، تمامی کمالات را در خود جای داده و با شکر و مدح الهی، ذاکر را به سوی توحید و عجز هدایت می‌کند. جایگاه والای آن در قرآن کریم و روایات، و جامعیت آن در عبارت «الحمدلله علی کل حال»، این ذکر را به ابزاری متعالی برای اتصال به ساحت الهی تبدیل کرده است. انجام تحمید با استجماع، به‌صورت فکری یا مستقل، اثرگذاری آن را دوچندان می‌سازد.

جمع‌بندی نهایی

استغفار و تحمید، چون دو بال پرواز معنوی، در نظام ذکری الهی جایگاه بی‌بدیلی دارند. استغفار، با تنوع بی‌شمار و ویژگی کثرتی، قلب را از آلودگی‌های خلقی پاک کرده و با رعایت وفق و ترکیب با اذکار حقی، از صوری شدن مصون می‌ماند. تحمید، به‌عنوان ذکری کامل و متعالی، شکر و مدح الهی را در خود جای داده و تمامی پدیده‌ها را به‌عنوان مظاهر الهی ستایش می‌کند. آیات قرآنی، چون فاتحه (۲) و نساء (۷۸)، بر جامعیت حمد و منشأ الهی خیرات تأکید دارند. تحمید، با دفع شرک و نفسانیت، قلب شکسته‌ای پدید می‌آورد که محل حضور خداوند است. غفلت از حمد، به ورشکستگی معنوی و آشفتگی در جوامع منجر می‌شود، در حالی که تحمید، موفقیت و سلامت را به ارمغان می‌آورد. این تبیین، راهنمایی ارزشمند برای پژوهشگران الهیات و ذاکران در مسیر سلوک معنوی و فهم عمیق‌تر نقش این دو ذکر در تهذیب نفس و تعالی جامعه ارائه می‌دهد.