متن درس

ذکر الهی: درآمدی بر آداب و آثار اذکار در الهیات اسلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (140)

مقدمه

اذکار الهی، به‌ویژه ذکرهایی چون «سبحان‌الله»، «یونسیه» و «یاحَیُّ یاقَیُّوم»، در الهیات اسلامی جایگاهی بس والا دارند و چونان پلی به سوی تقرب به حضرت حق، تزکیه نفس و کسب معرفت باطنی عمل می‌کنند. این اذکار، نه‌تنها در عبادات ظاهری، بلکه در سلوک عرفانی و تقویت قوای باطنی انسان نقشی محوری ایفا می‌نمایند. در این نوشتار، با رویکردی علمی و جامع، به بررسی آداب، شرایط و آثار معنوی این اذکار پرداخته می‌شود. هدف آن است که با تبیینی دقیق و نظام‌مند، راهنمایی برای سالکان و پژوهشگران الهیات اسلامی فراهم آید تا از این گوهرهای معنوی در مسیر کمال بهره گیرند..

بخش اول: آداب و شرایط ادای ذکر

انس و دلبستگی به ذکر

ذکر الهی، چونان چشمه‌ای زلال، باید در قلب ذاکر جاری شود و به بخشی از وجود او بدل گردد. پس از آزمودن ذکر، مهم آن است که ذاکر با آن انس گیرد و رابطه‌ای محرمانه با آن برقرار سازد، چنان‌که ذکر در وجود او ریشه دواند و دلبستگی دوسویه‌ای میان ذاکر و ذکر پدید آید. این انس، ذکر را از عملی ظاهری به تجربه‌ای باطنی و دائمی بدل می‌کند، گویی که ذاکر و ذکر در هم تنیده شده و یکی گشته‌اند. این دلبستگی، چونان محبت الهی، پلی است که انسان را به سوی وصال حق هدایت می‌کند.

اخلاص در ذکر

ذکر باید با اخلاص و بدون نیت دستیابی به خواسته‌های دنیوی ادا شود، بلکه هدف آن کسب خیر مطلق، قوت قلب و تقرب به خداوند باشد. این اخلاص، ذکر را از ابزاری مادی به عملی معنوی برای وصول به حق‌تعالی ارتقا می‌دهد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

قرآن کریم: أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ (سوره الرعد، آیه 28)

ترجمه: هان! با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد.

این آیه بر نقش ذکر در آرامش قلب و تقرب به خداوند تأکید دارد. ذاکر باید ذکر را دائمی و قلبی سازد و آن را در خلوت و تنهایی ادا کند تا از حواس‌پرتی‌های دنیوی به دور ماند.

آداب مکانی و زمانی ذکر

ذکر باید در خلوت، تنهایی، تاریکی شب و زیر آسمان ادا شود، به‌ویژه در حالت سجده که اوج خضوع در برابر حق است. گفتن ذکر به‌صورت جلی (با صدای بلند) در خلوت، به تقویت حضور قلب کمک می‌کند، اما باید از ادای آن در حضور نامحرمان یا در جمع پرهیز شود تا اخلاص و تمرکز ذاکر حفظ گردد. پس از مداومت، ذاکر می‌تواند ذکر را از حالت سجده به حالت تربیع (چهارزانو نشستن) منتقل کند، که نشانه‌ای از پیشرفت در سلوک معنوی است.

آداب جسمانی و تنفسی

ذاکر باید در حالت تربیع، با بدن راست و استقرار کامل، به‌صورت آرام بنشیند و از حرکات غیرضروری مانند چرخاندن سر یا خیره شدن به زمین و آسمان پرهیز کند. هماهنگی ذکر با دم و بازدم، به نهادینه شدن آن در نفس کمک می‌کند. برای مثال، ذکر باید با اراده و تمرکز، در دم و بازدم ادا شود تا سیر نزول و صعود معنوی کامل گردد. این آداب، چونان نغمه‌ای هماهنگ، نظم جسمانی و تمرکز ذهنی را در ذاکر پدید می‌آورد.

بخش دوم: آثار و برکات ذکر

تغذیه نفس و قوت قلب

ذکر با آداب مذکور، چونان خوراکی معنوی، نفس را تغذیه کرده و قلب را تقویت می‌کند. این ذکر، معرفت، توانمندی باطنی، عزت و کرامت به ذاکر عطا می‌کند و او را از هر نیاز مادی و معنوی بی‌نیاز می‌سازد. برکات این ذکر چنان فراوان است که ذاکر را به اوج عظمت روحی می‌رساند، گویی که در قله‌ای از استغنا ایستاده و از هرگونه کاستی و درماندگی رها شده است.

رفع نیاز و استغنا

ذاکر با مداومت بر ذکر، از نیاز، درماندگی و شکست مصون می‌ماند. این بی‌نیازی، با مفهوم «غنی بالله» در عرفان اسلامی هم‌راستاست که انسان را به استقلال معنوی می‌رساند. ذاکر چنان در اوج عظمت روحی قرار می‌گیرد که هیچ نیاز دنیوی برای او متصور نیست و از وابستگی به امور مادی آزاد می‌شود. این مقام، چونان خورشیدی درخشان، وجود ذاکر را از تاریکی‌های نیاز رها می‌سازد.

بخش سوم: ذکر یونسیه

ساختار و آداب ذکر یونسیه

ذکر یونسیه، با سه فراز «لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ»، «سُبْحَانَکَ» و «إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ»، در قرآن کریم به‌عنوان دعای حضرت یونس (ع) در دل ماهی آمده است:

قرآن کریم: لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ (سوره الأنبیاء، آیه 87)

ترجمه: نیست معبودی جز تو، منزهی تو، من از ستمگران بودم.

این ذکر باید در بسته‌های سه‌تایی و در حالت سجده یا تربیع ادا شود. فرازهای آن می‌توانند به‌صورت مستقل یا ترکیبی (مانند «سبحانک إنی کنت من الظالمین») گفته شوند. ذکر یونسیه می‌تواند به‌صورت خفی یا جلی ادا شود و به دلیل سهولت و جامعیت، برای عموم مناسب است. با این حال، باید با اراده و حضور قلب ادا شود تا به لقلقه زبان تبدیل نگردد.

کاربرد و آثار ذکر یونسیه

ذکر یونسیه، حتی با تکرار زیاد، بی‌زیان است، مشروط بر اینکه مانع انجام واجبات یا سبب ظلم به دیگران نشود. این ذکر، به دلیل ارتباط با دعای حضرت یونس (ع)، در رفع گرفتاری‌ها و تقویت قلب مؤثر است. انعطاف در ادای آن، این ذکر را برای شرایط و مراتب مختلف سلوک مناسب می‌سازد.

بخش چهارم: ذکر «یاحَیُّ یاقَیُّوم»

جایگاه و اهمیت ذکر

ذکر «یاحَیُّ یاقَیُّوم» ذکری عام، اساسی و دائمی است که در هر لحظه، چه در بیداری و چه در خواب، مورد نیاز انسان است. این ذکر می‌تواند در قنوت، سجده یا رکوع نماز ادا شود و حتی جایگزین ذکر «بحول الله اقوم و اقعد» در نماز گردد. اسم «حَیّ» به ذات الهی و وجود مطلق اشاره دارد و به‌عنوان اولین و جامع‌ترین اسم الهی، حقیقت حیات و کمالات الهی را بیان می‌کند:

قرآن کریم: اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ (سوره البقرة، آیه 255)

ترجمه: خداوند، هیچ معبودی جز او نیست، زنده و پاینده است.

اسم «قَیُّوم» نیز به قوام و پایداری صفات الهی اشاره دارد و این دو اسم، به دلیل قدرت و صلابت، برای رفع ضعف‌های نفسانی، جسمانی و موقعیتی مناسب هستند.

کاربردهای خاص ذکر

این ذکر، به دلیل قدرت و صلابت، در ابطال سحر، مقابله با جن و باطل کردن طلسمات مؤثر است. در برابر ظالم، مظلوم را تسکین داده و دشمن را متزلزل می‌کند. همچنین، برای کسب قدرت، همت، دولت، علم و معرفت، چونان خوراکی معنوی عمل می‌کند. مداومت بر این ذکر، با رعایت شرایط، ذاکر را به کرامت و اقتدار می‌رساند و امکان دریافت موکّلان غیبی (فرشتگان، اجنه یا مدبّرات الهی) را فراهم می‌سازد.

آثار اسم «یاحَیّ» به تنهایی

ذکر «یا حَیّ» به تنهایی، ادراک باطنی، معرفت ربوبی، علوم لدنی و صفات غیبی را به ذاکر عطا می‌کند، اما به دلیل شدت اثر، سنگین و آسیب‌زاست و تنها برای امور باطنی مناسب است. ذاکر این اسم باید توانایی تحمل بلایا را داشته باشد، گویی که با شانه‌ای آهنین در برابر سختی‌ها ایستاده است. این ذکر، تعلقات ناسوتی را از ذاکر جدا کرده و او را به مقام فناء فی الله می‌رساند.

آثار اسم «یاقَیُّوم»

اسم «قَیُّوم»، به تنهایی یا با اسمای هم‌خانواده مانند «قائم»، «مقوّم» و «قوّام»، ذکری مفید است که به قوام و پایداری نفس کمک می‌کند. بهترین روش بهره‌برداری از این دو اسم، ترکیب آن‌ها در قالب ذکر «یاحَیُّ یاقَیُّوم» است که اثرگذاری بیشتری در سلوک معنوی دارد.

آداب و شرایط خاص

این ذکر باید با تعداد زوج (مانند صد یا هزار بار) و در بسته‌های دوتایی ادا شود. اوقات مناسب آن شامل عصر و شب جمعه، سپیده صبح و روزهای زوج (شنبه، دوشنبه و چهارشنبه) است. ذکر می‌تواند به‌صورت نذر یا هدیه به امامان، اولیای الهی یا مؤمنان برجسته اهدا شود، اما برخلاف سوره فاتحه، برای افراد عادی قابل اهدا نیست. ذاکر باید با غسل، وضو و خواندن دو رکعت نماز حاجت، خود را برای ختم ذکر آماده کند.

هشدارها و محدودیت‌ها

اثرگذاری این ذکر، مشروط به صفای باطن، دوری از معصیت و ظلم است. ذکر گفتن توسط فرد ظالم، به جای خیر، زندگی او و اطرافیانش را دچار نابسامانی می‌کند. افراد گرفتار کثرت و آلودگی نفسانی نمی‌توانند از این ذکر بهره ببرند و اصرار بر آن، به آن‌ها آسیب می‌رساند. استفاده گسترده از این ذکر، تنها برای سالکان با تحمل بلایا مناسب است. همچنین، تخلق به این اسم نیازمند تمرین تحت نظارت مربّی عرفانی است.

جمع‌بندی

اذکار الهی، چونان «سبحان‌الله»، «یونسیه» و «یاحَیُّ یاقَیُّوم»، در الهیات اسلامی چونان گوهرهایی درخشان، راهی به سوی تقرب به خداوند، تزکیه نفس و کسب معرفت باطنی می‌گشایند. ذکر یونسیه، با سهولت و جامعیت، برای عموم مناسب است، در حالی که ذکر «یاحَیُّ یاقَیُّوم»، به دلیل ارتباط با اسمای ذاتی و قدرتی خداوند، برای سالکان و محققان عرفانی اثری عمیق‌تر دارد. رعایت آداب چون خلوت، طهارت، تربیع و هماهنگی با تنفس، این اذکار را به ابزاری برای تغذیه نفس و قوت قلب تبدیل می‌کند. این اذکار، با اعطای عزت، کرامت و بی‌نیازی معنوی، انسان را از تعلقات ناسوتی رها کرده و به مقامات والای عرفانی می‌رساند. اخلاص، دوری از ظلم و نظارت مربّی، شرایط ضروری برای بهره‌برداری از این گوهرهای معنوی هستند. این نوشتار، با حفظ امانت به محتوای اصلی، نشان داد که اذکار الهی، نه‌تنها عبادتی ظاهری، بلکه شگردی عرفانی برای رسیدن به کمال و وصال الهی‌اند.