متن درس
ذکر الهی: تحلیل ذکر تقدیس در الهیات اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه 141
مقدمه
ذکر تقدیس، با ترکیب شگرف «سَبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا وَرَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحِ»، چون گوهری درخشان در منظومه الهیات اسلامی می‌درخشد. این ذکر، که دربرگیرنده تسبیح و تقدیس است، نه‌تنها به تنزیه و پاکی ذات باری‌تعالی اشاره دارد، بلکه سالک را به سوی قله‌های رفیع قرب الهی و وحدت وجودی رهنمون می‌سازد. جامعیت این ذکر، آن را به ابزاری بی‌بدیل در سلوک عرفانی تبدیل کرده که نیازمند رعایت آداب و شرایطی دقیق است تا اثری ژرف بر نفس و روح ذاکر بر جای گذارد. در این نوشتار، با نگاهی عمیق و نظام‌مند، ویژگی‌ها، آثار و آداب این ذکر بررسی شده و با تکیه بر تحلیل‌های استاد، به تبیین جایگاه آن در تزکیه نفس و ارتقای معنوی پرداخته می‌شود.
بخش اول: ماهیت و جایگاه ذکر تقدیس
1.1. جامعیت و ساختار ذکر
ذکر «سَبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا وَرَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحِ» ذکری جامع است که تسبیح و تقدیس را در خود جمع کرده و از انواع اذکار تسبیحی به شمار می‌رود. این جامعیت، ریشه در پیوند ضمیر «نا» با فرشتگان و روح دارد که عظمت معنایی ذکر را به نمایش می‌گذارد. ضمیر «نا» انسان را در کنار ملائکه و روح قرار داده و به وحدت وجودی میان موجودات ملکوتی اشاره دارد، گویی که ذاکر در این ذکر به جرگه آسمانیان می‌پیوندد.
| درنگ: ذکر تقدیس به دلیل ترکیب تسبیح و تقدیس و پیوند انسان با ملائکه و روح، ذکری جامع و دارای عظمت معنایی والاست. |
شکل مختصر این ذکر، محدود به «سَبُّوحٌ قُدُّوسٌ» است که هسته اصلی آن را تشکیل می‌دهد و برای افرادی که توانایی ادای ذکر کامل را ندارند، مناسب است. این ذکر می‌تواند به‌صورت ترکیبی با «سُبْحَانَ اللَّهِ» یا با تکرار «سُبْحَانَهُ» ادا شود، که نشان‌دهنده انعطاف در کاربرد آن است. با این حال، به دلیل کمال و جامعیت ذاتی، نیازی به ترکیب با سایر اذکار ندارد و به تنهایی اثری عمیق بر جای می‌گذارد.
1.2. جایگاه اسمای سبّوح و قدّوس
اسم «سَبُّوحٌ» از اسمای الهی است که به معنای مطهر بودن، پاکی و سلامت از هر عیب و نقص است، هرچند در قرآن کریم به‌صورت صریح ذکر نشده است. در مقابل، اسم «قُدُّوسٌ» دو بار در قرآن کریم آمده است:
هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ
قرآن کریم، سوره الحشر، آیه 23: اوست خداوندی که هیچ معبودی جز او نیست، پادشاه، پاک و منزه، و ایمن‌بخش است.
هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَىٰ يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
قرآن کریم، سوره الحشر، آیه 24: اوست خداوند آفریننده، پدیدآورنده و صورت‌بخش؛ او را نام‌های نیکوست؛ آنچه در آسمان‌ها و زمین است او را تسبیح می‌گویند و اوست عزیز و حکیم.
تقدم «سَبُّوحٌ» بر «قُدُّوسٌ» در این ذکر، به سیر تنزلی آن اشاره دارد که از مراتب پایین‌تر به سوی ذات الهی حرکت می‌کند. «قُدُّوسٌ» اسمی ذاتی است، مانند «حَیٌّ»، که به ذات الهی اشاره دارد، برخلاف اسمای فعلی مانند «رَازِقٌ». این دو اسم به‌صورت انیس و همراه با هم ادا می‌شوند و «قُدُّوسٌ» به تنهایی استفاده نمی‌شود، زیرا ادای آن بدون «سَبُّوحٌ» می‌تواند به تخریب معنوی منجر شود.
1.3. تفاوت تسبیح و تقدیس
تسبیح، به معنای حرکت طبیعی و سالم هر پدیده با صبغه تنزیه از نقص و پاکی از عیب است. معنای ایجابی آن، طهارت از کاستی‌هاست، هرچند متعلق آن (نقص) امری عدمی است. در مقابل، تقدیس به معنای خالی بودن ذات الهی از صفات و بی‌تعین بودن است. اتصاف به صفات، محدودیت را به همراه دارد، اما تقدیس هرگونه محدودیت را نفی می‌کند. «سَبُّوحٌ» نقص را از خداوند سلب می‌کند، در حالی که «قُدُّوسٌ» صفات را نفی کرده و نامحدودی ذات را اثبات می‌نماید. از این‌رو، تقدیس مرتبه‌ای برتر از تسبیح دارد و ذکر تقدیس به دلیل ارتباط با ذات الهی، ذکری سنگین و والاست.
| درنگ: تقدیس، با نفی صفات و تأکید بر نامحدودی ذات الهی، مرتبه‌ای برتر از تسبیح دارد و ذکر تقدیس را به ابزاری قدرتمند برای قرب به ذات الهی تبدیل می‌کند. |
نتیجه‌گیری بخش اول
ذکر تقدیس، با ترکیب تسبیح و تقدیس، پلی است میان ظاهر و باطن، که سالک را از مراتب ناسوتی به سوی ملکوت هدایت می‌کند. جامعیت این ذکر، در پیوند انسان با ملائکه و روح، و استقلال آن از ترکیب با سایر اذکار، جایگاه ویژه‌ای به آن بخشیده است. تمایز میان «سَبُّوحٌ» و «قُدُّوسٌ» و برتری تقدیس بر تسبیح، این ذکر را به ابزاری بی‌نظیر برای تزکیه نفس و وصول به ذات الهی تبدیل کرده است.
بخش دوم: آثار و برکات ذکر تقدیس
2.1. حمایت معنوی و موکّل ذکر
ذکر تقدیس دارای موکّلانی از موجودات غیبی است که با مداومت بر آن، در خدمت ذاکر قرار می‌گیرند. این موکّلان، چون سپاهی عظیم، از ذاکر در برابر خطرات و بدخواهان حمایت می‌کنند. چنان‌که اگر ذاکر را در خانه‌ای آتش‌زده قرار دهند یا در دل دریاها اندازند، به اقتدار موکّل، سالم می‌ماند. این حمایت، ریشه در قدرت معنوی ذکر دارد که گویی لشکری چندده‌هزارنفری از ذاکر محافظت می‌کند.
| درنگ: ذکر تقدیس، با اعطای موکّلان غیبی، از ذاکر در برابر خطرات و بلایا حمایت کرده و اقتداری بی‌نظیر به او عطا می‌کند. |
2.2. آثار باطنی و معنوی
مداومت بر ذکر تقدیس، آرامش و سکون به ارمغان می‌آورد، قلب را تقویت کرده و معرفت الهی را عطا می‌کند. این ذکر، قلب را باز، صاف و دارای رویت، کرامت و دریافت وحی الهی می‌سازد. «سَبُّوحٌ» در بعد ظاهری و «قُدُّوسٌ» در بعد باطنی اثرگذاری دارند و هر یک باری را از دوش ذاکر برمی‌دارند. این ذکر، چون خیمه‌ای بر وجود ذاکر گسترده شده و به مرکب و راهبری در سلوک معنوی او تبدیل می‌شود.
أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ
قرآن کریم، سوره الرعد، آیه 28: آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد.
2.3. وصول به مراتب عالی عرفانی
ذکر تقدیس، ذاکر را به وصول، قرب، تعین به حق و رسیدن به مقام حقانی و حق شدن رهنمون می‌سازد. صفای باطنی این ذکر، ذاکر را به موجودی آسمانی و ملکوتی تبدیل کرده و برای قوت قلب، حیات دل، رونق باطن و صفای روح از مؤثرترین اذکار است. این ذکر، انسان را به ملائکه یا روح تمثل داده و قدرت همراهی با آن‌ها را عطا می‌کند. گاه روح تعینات و حضرت روح در ذاکر تجلی کرده و او را به مقام صاحب الروح می‌رساند.
| درنگ: ذکر تقدیس، با اعطای صفای باطنی و قرب به ملائکه و ذات الهی، ذاکر را به مراتب والای عرفانی و مقام صاحب الروح رهنمون می‌سازد. |
نتیجه‌گیری بخش دوم
ذکر تقدیس، چون چشمه‌ای زلال، قلب و روح ذاکر را سیراب کرده و او را به سوی مراتب عالی عرفانی هدایت می‌کند. حمایت موکّلان، آرامش قلب، معرفت الهی و وصول به مقامات ملکوتی، از جمله برکات این ذکر است که آن را در کنار ذکر تهلیل، به یکی از قدرتمندترین اذکار الهی تبدیل کرده است.
بخش سوم: آداب و شرایط ادای ذکر تقدیس
3.1. ضرورت طهارت و نظافت
ادای ذکر تقدیس نیازمند طهارت ظاهری از طریق غسل و وضو و رعایت نظافت و بهداشت است. ذاکر باید تمیزترین لباس‌های خود را به تن کرده و در محیطی پاک و عاری از آلودگی ذکر را ادا کند. این ذکر، چون عروسی در میان اذکار الهی، هیچ لباس کهنه یا کثیفی را در حریم خود نمی‌پذیرد و ذاکر را به رعایت حداکثر نظافت و طهارت ترغیب می‌کند.
| درنگ: ذکر تقدیس، به دلیل قداست و پاکی، نیازمند طهارت کامل، نظافت ظاهری و باطنی و استفاده از تمیزترین لباس‌هاست. |
3.2. اوقات و مکان‌های مناسب
ذکر تقدیس باید در اوقات خاص مانند نیمه‌شب جمعه، اعیاد فطر و قربان، شب‌های احیا یا عصر جمعه و در حالت سجده یا نماز ادا شود. این ذکر در خلوت، تاریکی شب، رو به قبله و در حال سبکی جسم و نفس اثر عمیق‌تری دارد. ادای آن در محیط‌های عمومی یا در حضور دیگران مناسب نیست، زیرا می‌تواند برای ذاکر و حاضران مشکل‌ساز شود.
3.3. نیاز به اذن و آمادگی معنوی
استفاده از ذکر تقدیس نیازمند اذن خاص از اولیای دارای ولایت حقیقی و تکوینی است. این ذکر، ویژه ساکنان حظایر قدس و صفانشینان ملکوت است و برای تجرید، خلوص و رفع تعلقات ناسوتی به کار می‌رود. استفاده نادرست یا بیش از حد از آن، ناسوت ذاکر را مختل کرده و گرفتاری‌های سنگین ایجاد می‌کند. از این‌رو، باید با صفای باطن، آرامش نفس و نیت قرب الهی ادا شود.
| درنگ: ذکر تقدیس نیازمند اذن خاص، صفای باطن و رعایت آداب دقیق است تا از تخریب ناسوت و ایجاد گرفتاری‌های سنگین جلوگیری شود. |
نتیجه‌گیری بخش سوم
آداب و شرایط ادای ذکر تقدیس، چون کلیدی برای گشودن درهای رحمت الهی، نقشی اساسی در اثرگذاری آن دارند. طهارت، نظافت، خلوت، سجده و اذن خاص، از جمله شروطی هستند که این ذکر را به ابزاری مؤثر برای تزکیه نفس و قرب الهی تبدیل می‌کنند. عدم رعایت این آداب، می‌تواند به اختلال در ناسوت و گرفتاری‌های معنوی منجر شود.
بخش چهارم: ختم‌ها و ساختار ذکر تقدیس
4.1. ساختار پنج‌فرازی ذکر
ذکر تقدیس از پنج فراز تشکیل شده است: «سَبُّوحٌ»، «قُدُّوسٌ»، «رَبُّنَا»، «وَرَبُّ الْمَلَائِكَةِ» و «وَالرُّوحِ». این فرازها به ترتیب یک، دو، سه، چهار و پنج مرتبه تکرار می‌شوند و سپس از فراز دوم با همان تعداد تکرار آغاز شده و فراز پنجم پنج بار به تنهایی ادا می‌شود. این ساختار ترکیبی، قدرت عظیمی به ذاکر عطا کرده و مشاعر باطنی او را باز می‌کند.
4.2. شیوه‌های ادای ذکر
ذکر تقدیس باید در قالب‌های «یک به یک»، «یک به سه» یا «سه به یک» ادا شود و تکرار بیش از حد آن آسیب‌زا بوده و می‌تواند به اختلال فکری منجر شود. ختم‌های این ذکر در بسته‌های زوج یا فرد تنظیم شده و در اوقات خاص مانند خلوت، آب یا هنگام خواب اثر ویژه‌ای دارد. این ذکر، به دلیل سنگینی، باید با احتیاط و به مقدار مناسب ادا شود.
| درنگ: ساختار پنج‌فرازی و شیوه‌های منظم ادای ذکر تقدیس، قدرت معنوی آن را تقویت کرده و مشاعر باطنی ذاکر را باز می‌کند. |
4.3. محدودیت‌ها و خطرات
ذکر تقدیس، به دلیل سنگینی و ارتباط با مقام احدیت، ذکری خاص برای ملائکه، انبیا و اولیاست و برای افراد عادی که به دنبال اهداف مادی هستند، مناسب نیست. استفاده نادرست از آن، ناسوت ذاکر را تخریب کرده و گرفتاری‌های تحمل‌ناپذیر ایجاد می‌کند. برای پریدن به سوی ملکوت، نباید چنان از ناسوت دور شد که بازگشت سالم به آن ممکن نباشد.
نتیجه‌گیری بخش چهارم
ختم‌ها و ساختار ذکر تقدیس، چون نقشه‌ای دقیق، مسیر سلوک را برای ذاکر هموار می‌کنند. نظم پنج‌فرازی، شیوه‌های ادا و محدودیت‌های این ذکر، همگی بر ضرورت دقت و احتیاط در استفاده از آن تأکید دارند. این ذکر، با قدرت بی‌نظیر خود، ذاکر را به سوی مراتب والای عرفانی هدایت می‌کند، مشروط بر رعایت آداب و شرایط لازم.
جمع‌بندی نهایی
ذکر تقدیس «سَبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا وَرَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوحِ»، چون ستاره‌ای درخشان در آسمان الهیات اسلامی، راهنمای سالکان در مسیر قرب الهی و تزکیه نفس است. این ذکر، با ترکیب تسبیح و تقدیس، نه‌تنها ذات الهی را از نقص و تعینات مبرا می‌داند، بلکه ذاکر را به سوی وحدت وجودی، صفای باطنی و مقامات ملکوتی رهنمون می‌سازد. آثار این ذکر، از آرامش قلب و معرفت الهی تا حمایت موکّلان غیبی و وصول به مقام صاحب الروح، آن را به یکی از قدرتمندترین اذکار تبدیل کرده است. با این حال، سنگینی این ذکر و نیاز به اذن خاص، طهارت، نظافت و خلوت، بر ضرورت دقت در ادای آن تأکید دارد. استفاده نادرست از این ذکر می‌تواند به تخریب ناسوت و گرفتاری‌های سنگین منجر شود، از این‌رو، تنها سالکان آماده و با هدایت اولیای الهی می‌توانند از برکات آن بهره‌مند شوند. این نوشتار، با تکیه بر محتوای اصلی، نشان داد که ذکر تقدیس، نه‌تنها عبادتی معنوی، بلکه ابزاری بی‌نظیر برای تحول باطنی و رسیدن به قله‌های عرفان است.
| با نظارت صادق خادمی |