متن درس

ذکر الهی: تاملاتی در اسمای حسنی المُعَلِّم، السَّمِيع، و الْبَصِير

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۶۲)

مقدمه: دریچه‌ای به سوی معرفت ربوبی

اذکار الهی، به‌ویژه اسمای حسنی چون «المُعَلِّم»، «السَّمِيع»، و «الْبَصِير»، چونان نوری درخشان در مسیر سلوک عرفانی، سالک را به سوی معرفت الهی و تقرب به ساحت قدس ربوبی رهنمون می‌سازند. این اسما، فراتر از واژگان، کلیدهایی هستند برای گشودن درهای حکمت و شهود، که در پرتو آیات قرآن کریم و تعالیم عرفانی، باطن آدمی را به نورانیت مزین می‌کنند. در این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عرفانی و تحلیل‌های دقیق مبتنی بر آن، به بررسی عمیق این سه اسم مبارک پرداخته می‌شود. هدف این است که با زبانی فاخر، علمی و آکادمیک، و با بهره‌گیری از تمثیلات و اشارات ادبی، محتوایی غنی و منسجم برای مخاطبان متخصص ارائه گردد. این اثر، چونان باغی معنوی، خواننده را به تامل در اسرار الهی دعوت می‌کند، بی‌آنکه حتی ذره‌ای از محتوای اصلی فروگذار شود.

بخش نخست: المُعَلِّم، معلم غرایب و حقایق ربوبی

اختصاص اسم المُعَلِّم به اولیای الهی

اسم فعلی «المُعَلِّم» در سنت قرآنی و عرفانی، جایگاهی ویژه دارد و به‌طور خاص به اولیای الهی اختصاص یافته است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ

(سوره بقره، آیه ۲۸۲)

«و از خدا پروا کنید، و خدا به شما آموزش می‌دهد.»

این آیه شریفه، خداوند را به‌عنوان معلم والای اولیا معرفی می‌کند که از طریق تقوا، معارف خاص و حقایق غیبی را به بندگانش تعلیم می‌دهد. این تعلیم، چونان جویباری زلال، قلب سالک را سیراب می‌سازد و او را به سوی فهم اسرار الهی هدایت می‌کند. در دیدگاه عرفانی، اولیا به‌عنوان واسطه‌های فیض الهی، این معارف را از ساحت قدس ربوبی دریافت کرده و به دیگر بندگان منتقل می‌کنند.

ماهیت تعلیم الهی

خداوند، در مقام «المُعَلِّم»، نه هر دانشی را تعلیم می‌دهد، بلکه معلم غرایب و اموری است که نیازمند کشف و شهود باطنی‌اند. این تعلیم، فراتر از علوم ظاهری، به حقایق غیبی و معارف ربوبی اختصاص دارد که تنها در سایه‌ی تقوا و اتصال به مقام الهی قابل دریافت است. این مفهوم، با «علم لدنی» در عرفان اسلامی همخوانی دارد، جایی که دانش مستقیماً از جانب حق‌تعالی به قلب سالک نازل می‌شود، چونان بارانی که زمین خشکیده‌ی دل را به گلستانی از معرفت بدل می‌سازد.

جایگاه ذاکر در مدرسه‌ی الهی

ذکر «یا مُعَلِّم» ذاکر را در محضر حق‌تعالی و در مدرسه‌ی الهی قرار می‌دهد، مدرسه‌ای که در آن، تحت تربیت مستقیم الهی، نفس سالک تزکیه شده و به سوی فهم حقایق ربوبی هدایت می‌گردد. این فضا، چونان محفلی قدسی، ذاکر را از کثرت ظاهری به وحدت باطنی رهنمون می‌سازد، جایی که قلب او آیینه‌ی انوار الهی می‌شود.

سنگینی اسم المُعَلِّم

در میان اسمای علمی الهی، «المُعَلِّم» سنگین‌ترین اسم است، به این معنا که بار معنوی عظیمی دارد و نیازمند آمادگی روحی و باطنی ذاکر است. این سنگینی، چونان کوهی استوار، ذاکر را به مراتب والای معرفت و تقرب رهنمون می‌سازد، اما در عین حال، از او اخلاص و تمرکز کامل طلب می‌کند.

آثار مداومت بر ذکر یا مُعَلِّم

مداومت بر ذکر «یا مُعَلِّم» ذاکر را به مقام مربی الهی می‌رساند و با نورانیت و صفا، او را از نیاز به فراست و زیرکی ظاهری بی‌نیاز می‌سازد. این ذکر، چونان چراغی در تاریکی، امکان پیش‌بینی حوادث آینده را به ذاکر اعطا می‌کند، نه از طریق تحلیل عقلانی، بلکه از راه شهود باطنی. چنین فردی در سیاست، ناتوان نمی‌گردد و در شناخت رجال سیاسی، از بصیرت کافی برخوردار است و خطا نمی‌کند.

محدودیت‌ها برای مبتدیان

برای سالکان تازه‌کار، ذکر «یا مُعَلِّم» ممکن است با زیان‌های مادی و برهم خوردن اعتدال زندگی همراه باشد. این ذکر، چونان دریایی ژرف، برای مبتدیان سنگین است و نیازمند آمادگی باطنی است تا از اختلال در زندگی مادی جلوگیری شود. این نکته، بر لزوم تهذیب نفس پیش از ورود به مراتب بالای سلوک تأکید دارد.

ماهیت معنوی ذکر یا مُعَلِّم

این ذکر به کسب گنجینه‌های مادی منجر نمی‌شود، بلکه به دولت ولایت، حقایق ربوبی، و الهام خاص اولیا می‌انجامد. ذاکر این اسم، چونان مسافری در مسیر ولایت، به سوی معارف معنوی هدایت می‌شود و از دغدغه‌های مادی منقطع می‌گردد. این ویژگی، با مفهوم «ولایت باطنی» همخوانی دارد، جایی که سالک به قرب و دریافت الهامات الهی نائل می‌شود.

تأثیر آنی ذکر یا مُعَلِّم

ذکر «یا مُعَلِّم» از اذکاری است که به‌صورت آنی کارآمد است و نیازی به اربعین یا چله‌نشینی ندارد، مشروط بر اینکه ذاکر شرایط لازم، چون اخلاص و تقوا، را رعایت کرده باشد. این ویژگی، چونان نسیمی که به‌سرعت گلستان را عطرآگین می‌کند، از قدرت و شدت تأثیر این ذکر حکایت دارد.

شرایط و شیوه‌ی ادای ذکر یا مُعَلِّم

این ذکر در خلوت، تنهایی، تاریکی، و به‌ویژه در سجده، بستری مناسب برای دریافت فیض الهی فراهم می‌آورد. این شرایط، چونان خلوتی قدسی، قلب ذاکر را برای اتصال به حق‌تعالی آماده می‌سازد. ذکر «یا مُعَلِّم» با کثرت سازگار نیست و ذاکر آن، تنها حق‌تعالی را طلب می‌کند. تعداد این ذکر، در مدت کوتاه، به رقم ابجدی نام کوچک ذاکر گفته می‌شود، روشی که در سنت عرفانی برای تقویت تأثیر ذکر متداول است.

اهمیت آیه‌ی شریفه

آیه‌ی شریفه:

وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ

(سوره بقره، آیه ۲۸۲)

«و از خدا پروا کنید، و خدا به شما آموزش می‌دهد.»

این آیه، به‌عنوان یکی از اذکار محبوب، با رعایت پاکی، صفا، و حلال‌خواری، خداوند را مربی ذاکر قرار می‌دهد. ذکر این فراز در سجده یا قنوت، به دلیل شدت تأثیر معنوی، توصیه شده است، هرچند در هر حالتی قابل اداست.

جمع‌بندی بخش نخست

اسم «المُعَلِّم» چونان مشعلی فروزان، ذاکر را به سوی معرفت ربوبی و حقایق غیبی هدایت می‌کند. این ذکر، با اختصاص به اولیای الهی، سالک را در مدرسه‌ی الهی قرار داده و از طریق تقوا، درهای حکمت و شهود را به روی او می‌گشاید. با این حال، سنگینی این اسم و نیاز به آمادگی باطنی، سالک را به تهذیب نفس و انقطاع از کثرت دعوت می‌کند.

بخش دوم: السَّمِيع، دروازه‌ی سماع غیبی

ویژگی‌های اسم السَّمِيع

اسم «السَّمِيع» به معنای شنوایی الهی، با علم الهی پیوندی تنگاتنگ دارد. این ذکر، نیازمند نهایت خلوت و تنهایی است، جایی که ذاکر از همهمه‌ی کثرت رهایی یافته و قلب خود را برای دریافت اصوات غیبی آماده می‌سازد. این خلوت، چونان صحرایی خاموش، بستر دریافت الهامات الهی را فراهم می‌کند.

آثار مداومت بر ذکر یا سَمِيع

مداومت بر این ذکر، توانایی شنیدن صداهای غیبی و الهامی را به ذاکر اعطا می‌کند. این توانایی، چونان گوش جان که به نوای آسمانی عالم غیب گوش می‌سپارد، نتیجه‌ی اتصال به صفت سمیع الهی است. این ویژگی، با مفهوم «سماع باطنی» در عرفان اسلامی همخوانی دارد.

ضرورت خلوت در ذکر یا سَمِيع

خلوت و تنهایی برای دریافت اصوات غیبی ضروری است و هر صدای طبیعی، چونان مانعی در مسیر، موفقیت ذاکر را به تأخیر می‌اندازد. این شرط، بر لزوم انقطاع از عوامل مادی و تمرکز بر ذات الهی تأکید دارد.

شیوه‌ی ادای ذکر یا سَمِيع

ذکر «یا سَمِيع» باید به‌صورت خفی و پنهانی ادا شود، به‌ویژه به‌صورت دوتایی («یا سَمِيعُ یا سَمِيعُ») یا در ابتدا همراه با «یا عَلیم». این روش، چونان کلیدی برای گشودن درهای سماع غیبی، تمرکز باطنی ذاکر را تقویت می‌کند. ذکر خفی، با جلوگیری از پراکندگی حواس، قلب را برای دریافت معارف الهی آماده می‌سازد.

سنگینی و وحدت ذکر یا سَمِيع

این ذکر، به دلیل شدت تأثیر معنوی، ذکری سنگین است که در نهایت به وحدت می‌انجامد. کثرت و حرکت از آن برداشته شده و به صورت «یا سَمِيع» با وقف بر سکون ادا می‌شود. این ویژگی، چونان سفری از کثرت به وحدت، ذاکر را به انقطاع کامل از غیر خدا رهنمون می‌سازد.

کاربرد ذکر یا سَمِيع در تسخیر

ذکر «یا سَمِيع» برای استخدام و تسخیر موکلان از جنس جن یا فرشته کارآمد است، به‌ویژه در ترکیب با «یا بَصِير» یا «یا لَطِيف». این ترکیبات، چونان پلی به سوی عالم غیب، ذاکر را در ایجاد ارتباط با موجودات غیبی یاری می‌کنند.

ترکیبات ذکر السَّمِيع

ذکرهای ترکیبی چون:

هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ

(سوره اسراء، آیه ۱)

یا ترکیب با «اللَّطِيف» و «الْخَبِير» (سوره انعام، آیه ۱۰۳)، به تقویت تأثیرات معنوی ذکر کمک می‌کنند. این ترکیبات، چونان نغمه‌هایی هماهنگ، بصیرت و لطافت باطنی را در ذاکر شکوفا می‌سازند.

جمع‌بندی بخش دوم

اسم «السَّمِيع» دریچه‌ای به سوی سماع غیبی و دریافت الهامات الهی است. این ذکر، با تأکید بر خلوت و تنهایی، ذاکر را به درک اصوات باطنی قادر می‌سازد و در ترکیب با اسمای دیگر، توانایی‌های معنوی او را تقویت می‌کند. این اسم، چونان کلیدی برای گشودن درهای عالم غیب، سالک را به سوی وحدت و انقطاع از کثرت هدایت می‌کند.

بخش سوم: الْبَصِير، نور بصیرت در امور روزمره و باطنی

ویژگی‌های اسم الْبَصِير

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا

(سوره نساء، آیه ۵۸)

«خداوند شنوای بیناست.»

اسم «الْبَصِير» به معنای آگاهی کامل خداوند از همه‌ی امور است و ذکر آن، ذاکر را به بصیرت باطنی و درک حقایق هدایت می‌کند. این اسم، چونان آیینه‌ای صیقلی، باطن عالم را به ذاکر نشان می‌دهد.

کاربرد ذکر یا بَصِير در امور روزمره

ذکر «یا بَصِير» برای امور جزئی و متغیر مناسب است و به‌صورت جلی ادا می‌شود. این ذکر، در میان شلوغی و تعاملات اجتماعی، بصیرت می‌بخشد و ذاکر را از فریب در معاملات و تشخیص نادرست دوستان و دشمنان حفظ می‌کند. این ذکر، چونان چراغی در میان تاریکی‌های روابط اجتماعی، راه درست را به ذاکر نشان می‌دهد.

آثار ذکر یا بَصِير

این ذکر، به‌ویژه در روز جمعه، توانایی تشخیص و قضاوت صحیح را تقویت می‌کند. ذاکر با انس به «یا بَصِير»، در نگاه نخست، باطن افراد را درک کرده و قدرت گزینش درست را به دست می‌آورد. این توانایی، با مفهوم «فراسة المؤمن» در روایات اسلامی همخوانی دارد، جایی که مؤمن با نور ایمان، باطن دیگران را می‌بیند.

معرفت‌بخشی ذکر ترکیبی یا سَمِيعُ یا بَصِير

ترکیب «یا سَمِيعُ یا بَصِير»، که به‌صورت جلی نیز ادا می‌شود، برای وصول به معرفت عمیق و باطنی مفید است. این ذکر، فراتر از بصیرت در امور عادی، ذاکر را به شناخت حقایق الهی و باطن عالم هدایت می‌کند، چونان پلی که از ظاهر به باطن عالم می‌رسد.

جمع‌بندی بخش سوم

اسم «الْبَصِير» نور بصیرت را در قلب ذاکر می‌افروزد و او را در امور روزمره و باطنی به تشخیص حق از باطل توانمند می‌سازد. این ذکر، در ترکیب با «السَّمِيع»، به معرفت عمیق و شناخت حقایق الهی منجر می‌شود و ذاکر را به سوی کمال معنوی رهنمون می‌سازد.

نتیجه‌گیری: اذکار الهی، کلیدهای تقرب به حق‌تعالی

اذکار «المُعَلِّم»، «السَّمِيع»، و «الْبَصِير»، چونان سه گوهر درخشان در تاج معرفت الهی، سالک را به سوی تقرب به ساحت قدس ربوبی هدایت می‌کنند. «المُعَلِّم» با قرار دادن ذاکر در مدرسه‌ی الهی، او را به دریافت حقایق غیبی و الهامات خاص رهنمون می‌سازد، هرچند نیازمند آمادگی باطنی است. «السَّمِيع» با تأکید بر خلوت و تنهایی، دریچه‌ی سماع غیبی را می‌گشاید و ذاکر را به دریافت اصوات باطنی قادر می‌سازد. «الْبَصِير» نیز با اعطای بصیرت در امور روزمره و باطنی، ذاکر را از فریب و خطا مصون می‌دارد. آیات قرآن کریم، از جمله آیه ۲۸۲ سوره بقره، آیه ۵۸ سوره نساء، و آیه ۱ سوره اسراء، بر اهمیت این اذکار تأکید دارند. این اذکار، نه‌تنها ابزارهایی عبادی، بلکه مسیرهایی برای سلوک معنوی و کسب معارف ربوبی هستند که سالک را به سوی کمال و وحدت رهنمون می‌سازند.