متن درس

ذکر الهی: تبیین علمی اسماء الهی العلی و الخالق

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۷۱)

مقدمه

دانش ذکر الهی، به عنوان یکی از علوم پیچیده و عمیق قرآنی، ریشه در اسماء و صفات الهی دارد که در قرآن کریم به عنوان مبنای هدایت و سلوک معنوی معرفی شده‌اند. اسماء الهی مانند «الْعَلِيُّ» و «الْخَالِقُ» نه تنها جلوه‌هایی از ذات باری‌تعالی هستند، بلکه ابزارهایی برای سلوک معنوی و دستیابی به مراتب عالی معرفت و اقتدار به شمار می‌روند.

بخش اول: تبیین اسم «الْعَلِيُّ» در پرتو قرآن کریم و سلوک معنوی

قرآن کریم، خداوند را به عنوان «الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ» معرفی می‌کند، که بیانگر والایی و عظمت الهی است.

وَأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ ﴿٦٢﴾ (سوره الحج، آیه ۶۲)

و اینکه خداست که او والا و بزرگ است.

تحلیل: این آیه، اسم «الْعَلِيُّ» را به عنوان صفتی برجسته از ذات الهی معرفی می‌کند که برتری و علو مقام خداوند را در تمامی مراتب وجودی نشان می‌دهد. این اسم، مبنای سلوک معنوی قرار گرفته و در دانش ذکر، جایگاه ویژه‌ای دارد. توضیح تکمیلی: علو الهی، نه تنها به معنای برتری ذاتی، بلکه به مفهوم فراتر بودن از هرگونه محدودیت و نقص است، که در سلوک معنوی، سالک را به سوی تعالی و تقرب هدایت می‌کند، همچون نسیمی که ابرهای کدورت را از آسمان نفس می‌زداید و افق‌های روشن معرفت را نمایان می‌سازد.

کاربرد اسماء عالیه در سلوک و ریاضت معنوی

اسماء عالیه مانند «الْعَلِيُّ»، «الأَعْلَى»، «العالي»، و «المتعالي» به صورت منفرد یا ترکیبی در سلوک و ریاضت معنوی استفاده می‌شوند. تبیین: این اسماء، به دلیل ارتباط با مراتب عالی الهی، ابزارهایی برای ارتقای معنوی و دستیابی به حضور قلبی هستند. کاربرد آنها در بسته‌های عددی مشخص یا ترکیب‌های خاص، نشان‌دهنده نظم علمی و دقیق دانش ذکر است. توضیح تکمیلی: استفاده ترکیبی یا منفرد این اسماء، بسته به مرتبه معنوی سالک و هدف سلوک، متفاوت است. این تنوع، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و عمق دانش ذکر در پاسخ به نیازهای معنوی است، همانند رودخانه‌ای که مسیرهای گوناگون را برای رسیدن به دریای معرفت می‌پیماید.

روش‌های تجویز ذکر «الْعَلِيُّ» و دوزهای آن

ذکر «الْعَلِيُّ» در بسته‌های عددی پنج‌تایی، یازده‌تایی، صد و دوازده‌تایی، صد و چهارده‌تایی، و دویست و بیست و دو‌تایی تجویز می‌شود و دارای دوزهای متفاوت است. تبیین: این بسته‌های عددی، نشان‌دهنده نظام‌مندی و دقت علمی در تجویز ذکر هستند که با توجه به ظرفیت و مرتبه سالک تعیین می‌شوند. این ساختار، مشابه دوزهای دارویی در پزشکی است که باید دقیقاً رعایت شود. توضیح تکمیلی: انتخاب اعداد خاص، احتمالاً ریشه در نظام عددی و حروفی قرآنی دارد که نیازمند تحلیل‌های عمیق‌تر در علوم باطنی است، همچون کلیدهایی که درهای پنهان دانش را می‌گشایند.

ابعاد قلبی، عاطفی و ارادی در ذکر «الْعَلِيُّ»

ذکر «الْعَلِيُّ» بیش‌تر با جنبه‌های قلبی، عاطفی (حبّی)، حیاتی، و ارادی مرتبط است و به دو صورت «يا عَلِيُّ» (برای سالکان مبتدی) و «هُوَ الْعَلِيُّ» (برای واصلان) به‌کار می‌رود. تبیین: این دو شیوه ذکر، نشان‌دهنده تفاوت در مراتب سلوک است. ذکر جلی برای مبتدیان، به تقویت ارتباط اولیه با اسم الهی کمک می‌کند، در حالی که ذکر خفی برای واصلان، به ارتباط عمیق‌تر و باطنی منجر می‌شود. توضیح تکمیلی: این تمایز، بر اهمیت تطبیق ذکر با سطح معنوی سالک تأکید دارد و نشان‌دهنده پویایی دانش ذکر در پاسخ به نیازهای متفاوت است، همانند نردبانی که پله‌هایش بر حسب توان سالک تنظیم شده است.

ترکیب‌های ذکر برای کسب اقتدار و حمایت در برابر دشمن

برای کسب اقتدار عقلی، ذکر «يا عَلِيُّ يا حَكِيمُ»، برای اقتدار خلقی، اذکار «يا عَلِيُّ يا عَظِيمُ» و «يا عَلِيُّ يا كَبِيرُ»، و در برابر دشمن برای مظلوم پاک، ذکر «يا كَبِيرُ يا عَلِيُّ» توصیه می‌شود. تبیین: این ترکیب‌ها، با توجه به کارویژه‌های خاص هر اسم، برای اهداف مشخصی طراحی شده‌اند و نشان‌دهنده تخصصی بودن دانش ذکر هستند. ذکر آخر، به‌ویژه در مواقع استیصال، شتاب در اجابت دارد. توضیح تکمیلی: این ترکیب‌ها، مشابه فرمول‌های علمی هستند که با دقت برای دستیابی به نتایج خاص تنظیم می‌شوند، و انتخاب آنها نیازمند شناخت عمیق استاد از نیازهای سالک است، همچون شمشیرهایی که در دستان جنگجوی معنوی، پیروزی را تضمین می‌کنند.

چالش‌ها و پیچیدگی‌های ذکر خفی «هُوَ الْعَلِيُّ»

ذکر خفی «هُوَ الْعَلِيُّ» به دلیل ثقل معنوی و پیچیدگی حروفی، دشوار است و نیازمند حذف ناسوت و صعود به مراتب علوی است. تبیین: حروف «عین» (حلقی)، «لام» و «یاء» (جهری و جلی) در «الْعَلِيُّ» و خفی بودن «هُو»، این ذکر را به تجربه‌ای سنگین و باطنی تبدیل می‌کند که سالک را از ناسوت به علو می‌برد. توضیح تکمیلی: این دشواری، به دلیل ارتباط این ذکر با مراتب احدیت («هُو») و واحدیت («الْعَلِيُّ») است که نیازمند آمادگی معنوی و باطنی بالایی است. تركيب آن، اسمى جمعى مى‌شود و تخلق و تحقق به آن موجب مى‌شود ذكرپرداز از جاى خود هرجايى را كه اراده كند، ببيند، همانند پرنده‌ای که از قفس ناسوت رها شده و آسمان‌های بیکران را می‌پیماید.

تأثیر موانع شیطانی بر حذف اسم «الْعَلِيُّ»

شیطان با حذف اسم «الْعَلِيُّ»، توفیق استفاده از آن را سلب می‌کند، در حالی که قرآن کریم بر این اسم تأکید دارد.

وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ ﴿٤﴾ (سوره الشورى، آیه ۴)

و اوست والا و بزرگ.

تحلیل: این آیه، بر جایگاه والای اسم «الْعَلِيُّ» در نظام الهی تأکید دارد و نشان می‌دهد که موانع شیطانی، تلاشی برای قطع ارتباط سالک با این اسم هستند. توضیح تکمیلی: این موانع، نیازمند هوشیاری سالک و تقویت ارتباط با ذکر الهی برای غلبه بر وسوسه‌های شیطانی است، همچون نگهبانی که در برابر هجوم تاریکی‌ها، مشعل معرفت را برافروخته نگه می‌دارد.

پیچیدگی تخلق به اسم «الْعَلِيُّ» و لوازم آن

تخلق به اسم «الْعَلِيُّ» سنگین است و نیازمند صبر، تواضع، صفا، و استقبال از بلایای ناسوتی است. تبیین: این اسم، به دلیل زلزله‌مانند بودنش، تمام ساختارهای وجودی سالک را متحول می‌کند و نیازمند آمادگی برای پذیرش سختی‌ها و رهایی از کدورات نفسانی است. توضیح تکمیلی: این تحول، مشابه فرایندهای تصفیه در علوم طبیعی است که نیازمند زمان و شرایط خاص برای دستیابی به خلوص است. انس طولانی‌مدت و صبوری لازم دارد. این اسم مبارك، زلزال اسماست و تمامى داشته‌هاى ذكرپرداز را به هم مى‌ريزد و به او تلاشى مى‌دهد و ذكر قراردادن آن راحت نيست. مداومت بر آن نيازمند تواضع و رسيدن به تنزيل ظهورى و ريزش‌هاى فراوان و نيز صفاى باطن و نبود غير در آن و پى‌آمدهاى آن، يعنى نداشتن ناراحتى و رنجيدگى از ديگران است و بدون اين مقدمات، قربى به دست نمى‌دهد و در بلاهاى حاصل از آن، خسارت و حرمان پيدا مى‌كند. بلاكشى و غربت از لوازم استفاده از اسم «الْعَلِيُّ» مى‌باشد، همچون کیمیاگری که فلزات را در کوره سختی‌ها به طلا تبدیل می‌کند.

شرایط سلوکی برای انس با اسم «الْعَلِيُّ»

برای انس با اسم «الْعَلِيُّ»، غسل، خلوت، مداومت، مصرف سیب، پوشش سفید، و پرهیز از غذاهای سنگین ضروری است. تبیین: این شرایط، زمینه‌ساز صفا و لطافت نفس برای پذیرش آثار این اسم هستند. سیب، به عنوان ماده‌ای لطیف، کدورات را رفع می‌کند، و پوشش سفید، نماد پاکی و تقرب است. توضیح تکمیلی: این شرایط، مشابه رژیم‌های درمانی در پزشکی معنوی هستند که جسم و روح را برای دریافت تأثیرات ذکر آماده می‌کنند. ذكرپرداز براى استفاده‌ى سلوكى (نه بهره‌هاى مادى) و تحقق انس مناسب به اين اسم كه وصف هر اسمى واقع مى‌شود، به غسل و خلوت و مداومت و طول مدّت و مصرف سيب كه كدورات نفسانى را از بين مى‌برد و صفا مى‌آورد و پوشش سفيد نياز دارد و پوشش هر رنگ ديگرى و نيز مصرف غذاى چرب و نان‌هاى سنگين گندم و گوشت مانع مى‌باشد، همانند آماده‌سازی زمینی حاصلخیز برای کاشت بذرهای الهی.

دستاوردهای انس با اسم «الْعَلِيُّ»

انس با این اسم، بلاها، سوز، و اشک می‌آورد، اما سالک را به هم‌جواری با حق و لذت از حوادث وجودی می‌رساند. تبیین: این فرایند، سالک را از ترس‌های ناسوتی رها کرده و به سرور معنوی و قرب الهی می‌رساند، چنان‌که به سرود «فزت وربّ الكعبة» منجر می‌شود. توضیح تکمیلی: این دستاورد، نشان‌دهنده تحول کامل وجودی سالک است که از ناسوت به سوی لاهوت صعود می‌کند. انس با اين اسم، بلا و سوز و اشك مى‌آورد و ذكرپرداز لازم است از مشكلات ناسوتى استقبال كند و از آن‌ها نهراسد كه به جاى آن‌ها هم‌جوارى با حق‌تعالى را مى‌يابد و هر حادثه‌اى براى او لذت دارد و سرود «فزت وربّ الكعبة» سر مى‌دهد، همانند پروانه‌ای که در شعله شمع، به وصال نور می‌رسد.

جمع‌بندی بخش اول

در این بخش، تبیین اسم «الْعَلِيُّ» به عنوان جلوه‌ای از والایی الهی، با بررسی آیات قرآنی، روش‌های ذکر، چالش‌ها و دستاوردها، نشان داد که این اسم مبنایی برای تعالی معنوی است. ترکیب‌های آن و شرایط سلوکی، عمق علمی دانش ذکر را آشکار می‌سازد و سالک را به سوی قرب الهی رهنمون می‌کند.

بخش دوم: تبیین اسم «الْخَالِقُ» در پرتو قرآن کریم و کاربردهای عملی

قرآن کریم، خداوند را به عنوان «خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ» معرفی می‌کند که آفریننده همه‌چیز و شایسته پرستش است.

ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ ﴿١٠٢﴾ (سوره الأنعام، آیه ۱۰۲)

این است خدا، پروردگار شما. هیچ معبودی جز او نیست، آفریننده هر چیزی است، پس او را بپرستید و او بر هر چیزی نگهبان است.

تحلیل: این آیه، بر نقش «الْخَالِقُ» به عنوان صفتی جامع برای آفرینش و پرستش تأکید دارد و مبنای سلوک معنوی با این اسم را فراهم می‌کند. توضیح تکمیلی: آفرینندگی خداوند، مبنای شناخت و بهره‌برداری از مواهب الهی در سلوک و زندگی است، همچون خالقی که جهان را چونان تابلویی هنرمندانه آفریده و سالک را به کشف زیبایی‌های آن دعوت می‌کند.

آثار مداومت بر ذکر «يا خَالِقُ»

مداومت بر ذکر «يا خَالِقُ» به اکتشاف، اختراع، نوآوری، و شکوفایی استعدادها منجر می‌شود. تبیین: این ذکر، سالک را به درک کارویژه‌های پدیده‌ها و استفاده بهینه از امکانات خلقت برای رفع مشکلات و ارتقای کیفیت زندگی هدایت می‌کند. توضیح تکمیلی: این اثر، مشابه فرایندهای خلاقیت در علوم تجربی است که با کشف و نوآوری، به بهبود شرایط زندگی منجر می‌شود. انس با آن و قرب به اين اسم، آشنايى با كارويژه‌هاى پديده‌ها و دورى از اهمال در بهره‌بردن اِعدادى و تسبيبى از آفرينش، براى كاستن هرچه بيش‌تر مشكلات و موانع در زندگى و ارتقاى كيفيت مطلوب در استفاده از مواهب الهى و رفع فقر و كم‌برخوردارى و تصحيح سبك زندگى را موجب مى‌شود، همانند بذری که در خاک استعدادها جوانه می‌زند و میوه‌های نوآوری به بار می‌آورد.

کاربردهای عملی اسم «الْخَالِقُ» در رفع موانع

این اسم برای باطل کردن سحر، رفع ضعف، و بهبود سلامت مزاج کاربرد دارد. تبیین: این کاربردها، نشان‌دهنده تأثیرات عینی و ملموس ذکر در حوزه‌های جسمانی و معنوی هستند که با هدف رفع موانع و تقویت سلامت طراحی شده‌اند. توضیح تکمیلی: این ویژگی‌ها، مشابه درمان‌های مکمل در پزشکی هستند که با رویکردی کل‌نگر، به بهبود جسم و روح کمک می‌کنند، همچون کلیدی که قفل‌های بیماری و ضعف را می‌گشاید.

ترکیب‌های اسماء خلقتی و تنوع آنها

اسماء خلقتی مانند «الْخَالِقُ»، «الْخَلَّاقُ»، و «أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ» با ترکیب‌های متنوع برای نیازهای مختلف به‌کار می‌روند. تبیین: این تنوع، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری و جامعیت دانش ذکر در پاسخ به نیازهای گوناگون معنوی و مادی است. توضیح تکمیلی: این ترکیب‌ها، مشابه فرمول‌های علمی هستند که با توجه به هدف خاص، طراحی و تجویز می‌شوند، همانند معمارانی که بناهای گوناگون را بر پایه اصول واحد می‌سازند.

جمع‌بندی بخش دوم

در این بخش، اسم «الْخَالِقُ» به عنوان نماد آفرینندگی الهی، با بررسی آیات، آثار مداومت و کاربردهای عملی، نشان داد که این اسم به شکوفایی استعدادها و رفع موانع کمک می‌کند و دانش ذکر را به عنوان نظامی جامع معرفی می‌نماید.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی کل کتاب

اسماء الهی «الْعَلِيُّ» و «الْخَالِقُ»، به عنوان دو جلوه برجسته از صفات الهی، در دانش ذکر جایگاه ویژه‌ای دارند. «الْعَلِيُّ» با تأکید بر علو و والایی الهی، سالک را به سوی تعالی معنوی و قرب باطنی هدایت می‌کند، اما نیازمند صبر، تواضع، و شرایط خاص سلوکی است. «الْخَالِقُ» با تمرکز بر آفرینندگی، به شکوفایی استعدادها و رفع موانع زندگی کمک می‌کند. این دو اسم، با ترکیب‌ها و روش‌های خاص، نظام‌مندی علمی دانش ذکر را نشان می‌دهند و تحت هدایت استاد کارآزموده، به تحول وجودی سالک منجر می‌شوند. این نوشتار، با حفظ وفاداری به محتوای اصلی، تلاش کرد تا با زبانی فاخر و علمی، این مفاهیم را برای مخاطبان تحصیل‌کرده تبیین کند و زمینه‌ساز پژوهش‌های عمیق‌تر در این حوزه باشد، همچون پلی که سالکان را از ساحل ناسوت به جزیره لاهوت می‌رساند.