متن درس
ذکر الهی: تأملاتی در اسمای جلالی «الْقَاصِمُ» و «الْمُغْرِقُ»
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۸۷)
مقدمه: جایگاه اذکار الهی در سلوک عرفانی
اذکار الهی، چونان چراغ‌هایی فروزان در مسیر سلوک عرفانی، راهنمای سالکان و جویندگان حقیقت‌اند. این اسما، که تجلی صفات بی‌کران الهی‌اند، نه‌تنها ابزار تهذیب نفس و تقرب به ذات اقدس الهی به شمار می‌روند، بلکه در مواجهه با موانع معنوی و مادی، قدرتی بی‌مانند دارند. در این نوشتار، با رویکردی علمی و فاخر، به بررسی دو اسم جلالی «الْقَاصِمُ» و «الْمُغْرِقُ» پرداخته‌ایم که به دلیل شدت و تأثیرات عمیقشان، در متون دینی و عرفانی از جایگاهی ویژه برخوردارند. این دو اسم، چونان دو تیغ بران در دست اولیای الهی، قادرند ستمگران را درهم شکنند و مظلومان را از چنگال شر نجات دهند. هدف این اثر، ارائه تحلیلی جامع و دانشگاهی از این دو اسم است که با حفظ امانت‌داری نسبت به متون اصلی، در قالبی علمی و متناسب با مخاطبان تحصیل‌کرده و پژوهشگران حوزه الهیات و عرفان اسلامی تنظیم شده است. تمامی نکات استخراج‌شده از درس‌گفتارها، با شرح و تفصیل کامل و با بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات فاخر، در این متن گنجانده شده تا محتوایی غنی و منسجم ارائه گردد.
بخش نخست: اسم جلالی «الْقَاصِمُ»؛ درهم‌شکننده ظلم و شر
جایگاه قرآنی «الْقَاصِمُ»
قرآن کریم، این کتاب آسمانی و راهنمای بشر، در آیه‌ای روشن به صفت «الْقَاصِمُ» اشاره دارد:
وَكَمْ قَصَمْنَا مِنْ قَرْيَةٍ كَانَتْ ظَالِمَةً وَأَنْشَأْنَا بَعْدَهَا قَوْمًا آخَرِينَ
(الأنبياء / ۱۱)
و چه بسا شهرهایی را که ستمکار بودند درهم شکستیم و پس از آنها قومی دیگر پدید آوردیم.
این آیه، چونان آیینه‌ای شفاف، قدرت الهی در درهم شکستن ستمگران و جایگزینی اقوام صالح را به تصویر می‌کشد. صفت «الْقَاصِمُ»، که در این آیه متجلی است، بیانگر جلال و قهاریت الهی در برابر ظلم و ستم است. این اسم، چونان صاعقه‌ای است که بر سر ستم‌پیشگان فرو می‌آید و عدالت الهی را در نظام هستی برقرار می‌سازد. از منظر عرفانی، این آیه بر توانمندی این اسم در نابودی موانع معنوی و مادی تأکید دارد و آن را به ابزاری کارآمد در مسیر سلوک تبدیل می‌کند.
| درنگ: اسم «الْقَاصِمُ» تجلی قدرت الهی در درهم شکستن ستمگران و برقراری عدالت است، که در آیه ۱۱ سوره الأنبياء به روشنی متجلی شده و در سلوک عرفانی، ابزاری برای دفع موانع معنوی و مادی به شمار می‌رود. |
ماهیت جلالی و شدت «الْقَاصِمُ»
اسم «الْقَاصِمُ»، که در مرتبه‌ای بالاتر از «الْقَاسِم» (تقسیم‌کننده) قرار دارد، به دلیل شدت جلالی و غلاظت خود، چونان تیغی دو لبه عمل می‌کند. این اسم، با ایجاد به‌هم‌ریزی و تلاشی در ساختارهای ظالمانه، به نابودی کامل ستم منجر می‌شود. برخلاف «الْقَاسِم» که به تقسیم عادلانه اشاره دارد، «الْقَاصِمُ» با تقسیم نامتعادل و قهری، بنیان‌های ظلم را درهم می‌شکند. این ویژگی، آن را به ابزاری بی‌بدیل در سلوک عرفانی و مبارزه با شرور تبدیل کرده است، اما استفاده از آن نیازمند آمادگی معنوی و طهارت باطنی است.
کاربرد «الْقَاصِمُ» در مواجهه با نیروهای شر
در نبرد اولیای الهی با نیروهای شر، به‌ویژه ابلیس، که موجودی بی‌رحم و فاقد ملاحظه است، اسم «الْقَاصِمُ» چونان سپری پولادین عمل می‌کند. این اسم، با ایجاد رعب و وحشت در دل دشمنان معنوی، به سالکان کمک می‌کند تا در برابر وسوسه‌ها و شرارت‌های شیطانی ایستادگی کنند. همان‌گونه که خورشید با نور خود تاریکی را می‌زداید، «الْقَاصِمُ» نیز با قدرت جلالی خود، تاریکی‌های شیطانی را از قلب مؤمنان دور می‌سازد.
تأثیر «الْقَاصِمُ» بر ستمگران و مستکبران
اسم «الْقَاصِمُ» چونان بادی تند بر قلب ستمگران، مستکبران، و معاندان می‌وزد و در جانشان وحشت، دلهره، و اضطراب می‌افکند. این اسم، به‌ویژه علیه کسانی که دیگران را به استضعاف می‌کشانند، با شدت عمل می‌کند و عدالت الهی را در برابر ستمگران به نمایش می‌گذارد. این تأثیر، چونان موجی است که صخره‌های ستم را درهم می‌کوبد و راه را برای رهایی مظلومان هموار می‌سازد.
| درنگ: اسم «الْقَاصِمُ» با ایجاد رعب و اضطراب در قلب ستمگران، ابزاری قدرتمند برای دفع ظلم و حمایت از مظلومان است و عدالت الهی را در برابر مستکبران به اجرا درمی‌آورد. |
شمول «الْقَاصِمُ» بر تمامی ظالمان
یکی از ویژگی‌های برجسته «الْقَاصِمُ» آن است که نه‌تنها علیه کافران، بلکه علیه هر ظالمی، اعم از مؤمن یا کافر، عمل می‌کند. این اسم، ظلم را هدف قرار می‌دهد، نه صرف کفر را. این جامعیت، چونان آیینه‌ای است که عدالت مطلق الهی را بازتاب می‌دهد و نشان می‌دهد که در پیشگاه خداوند، هیچ ظالمی از مجازات مصون نیست.
کاربرد «الْقَاصِمُ» در باطل کردن سحر و طلسم
اسم «الْقَاصِمُ» در باطل کردن سخت‌ترین طلسم‌ها، به‌ویژه طلسمات مرتبط با اجنه، و ابطال سحر، کارآمدی بی‌نظیری دارد. استفاده از ابزارهای مکمل مانند عطر، عود، یا آتش، اثر این اسم را تقویت می‌کند. این کاربرد، چونان کلیدی است که قفل‌های پیچیده طلسم‌ها را می‌گشاید و راه را برای رهایی از بندهای شیطانی هموار می‌سازد.
لشکریان معنوی «الْقَاصِمُ»
این اسم جلالی، با لشکریانی از نیروهای معنوی همراه است که برای بهره‌گیری از آن، ذاکر باید توانایی و آمادگی باطنی برای مراوده با این نیروها را داشته باشد. این لشکریان، چونان سربازانی نادیدنی‌اند که در خدمت عدالت الهی، آماده نبرد با شرورند. استفاده از این اسم، نیازمند تهذیب نفس و طهارت قلب است تا ذاکر بتواند این نیروها را به درستی هدایت کند.
حمایت از مظلومان با «الْقَاصِمُ»
اسم «الْقَاصِمُ» برای مظلومانی که توان دفاع از خود ندارند، چونان سپری الهی عمل می‌کند. سرعت و شدت اثر این اسم، که لحظه‌ای تأخیر ندارد، آن را به ابزاری فوری و کارآمد برای رهایی ضعیفان از چنگال ظلم تبدیل کرده است. این ویژگی، چونان بارانی است که بر زمین خشک مظلومان می‌بارد و حیات دوباره به آنان می‌بخشد.
روش ادای ذکر «الْقَاصِمُ»
ذکر «الْقَاصِمُ» به‌صورت ساده و مستقل، با تکرار «یا قَاصِمُ یا قَاصِمُ» ادا می‌شود. با این حال، در مواردی که دفع ظالم یا باطل کردن طلسم به تلاش بیشتری نیاز دارد، می‌توان آن را با اسمای جلالی دیگر ترکیب کرد. این انعطاف‌پذیری، چونان جریانی است که به تناسب نیاز، مسیر خود را تغییر می‌دهد و به هدف می‌رسد.
محدودیت‌ها و مسئولیت‌های استفاده از «الْقَاصِمُ»
استفاده از «الْقَاصِمُ» برای افراد گناهکار یا آلوده به ظلم، نه‌تنها سودمند نیست، بلکه می‌تواند به خودشان آسیب برساند. این اسم، تنها در دستان کسانی که از طهارت باطنی و یقین کامل برخوردارند، ایمن است. ذاکر باید چنان اطمینان و یقینی داشته باشد که در روز قیامت بتواند پاسخ‌گوی استفاده از این اسم باشد و اثبات کند که نابودی دشمن، مصلحت بوده است. این مسئولیت، چونان باری سنگین بر دوش ذاکر است که تنها با قلب پاک و ایمان استوار قابل حمل است.
| درنگ: استفاده از اسم «الْقَاصِمُ» نیازمند طهارت باطنی و یقین کامل است، و ذاکر باید مسئولیت سنگین آن را در برابر خداوند پذیرا باشد. |
جمع‌بندی بخش نخست
اسم جلالی «الْقَاصِمُ»، چونان صاعقه‌ای الهی، درهم‌شکننده ظلم و شر است. این اسم، با قدرت بی‌مانند خود، نه‌تنها ستمگران را مجازات می‌کند، بلکه مظلومان را از بند ظلم رهایی می‌بخشد و طلسم‌های شیطانی را باطل می‌سازد. با این حال، استفاده از آن نیازمند طهارت باطنی، یقین کامل، و آمادگی برای پذیرش مسئولیت‌های معنوی است. این اسم، در سلوک عرفانی، چونان مشعلی فروزان، راه را برای سالکان روشن می‌کند و در برابر تاریکی‌های ظلم و شر، ایستادگی می‌نماید.
بخش دوم: اسم جلالی «الْمُغْرِقُ»؛ غرق‌کننده ستمگران
جایگاه قرآنی «الْمُغْرِقُ»
قرآن کریم در آیه‌ای دیگر، به صفت «الْمُغْرِقُ» اشاره دارد:
وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ
(البقرة / ۵۰)
و هنگامی که دریا را برای شما شکافتیم و شما را نجات بخشیدیم و فرعونیان را در حالی که شما نظاره می‌کردید، غرق کردیم.
این آیه، چونان پرده‌ای از نور، داستان رهایی بنی‌اسرائیل و نابودی فرعونیان را به تصویر می‌کشد. صفت «الْمُغْرِقُ»، که در غرق کردن ستمگران تجلی یافته، بیانگر قهاریت الهی در مجازات ظالمان و نجات مظلومان است. این اسم، چونان موجی عظیم، دشمنان را در خود فرو می‌برد و راه را برای رهایی حق‌جویان باز می‌کند.
| درنگ: اسم «الْمُغْرِقُ» در آیه ۵۰ سوره البقرة، قدرت الهی در غرق کردن ستمگران و نجات مظلومان را به نمایش می‌گذارد و در سلوک عرفانی، ابزاری برای نابودی دشمنان حق است. |
ماهیت دوگانه «الْمُغْرِقُ»
اسم «الْمُغْرِقُ» دارای ماهیتی دوگانه است: از یک سو، نرم و روان چون آب، و از سوی دیگر، قاطع و سرسخت در مجازات. این دوگانگی، چونان رودی است که در ظاهر آرام می‌نماید، اما در باطن، قدرتی ویرانگر دارد. این اسم، با لشکری از آب و فرآورده‌های آبی مانند نمک و ماهی، در سلوک عرفانی به ابزاری خطرناک و قدرتمند تبدیل شده که نیازمند احتیاط در استفاده است.
آثار مخرب «الْمُغْرِقُ»
اسم «الْمُغْرِقُ» با تأثیراتی عمیق و غیرقابل بازگشت، قادر است دشمنان را به گمراهی، کوری، کری، ورشکستگی، یا حتی جنون سوق دهد. برخلاف آسیب‌های جسمانی که قابل ترمیم‌اند، این اسم، باطن و زندگی دشمن را به نابودی کامل می‌کشاند. این اثر، چونان سیلی است که نه‌تنها شاخ و برگ، بلکه ریشه‌های ظلم را از میان می‌برد.
کاهش صفای باطن با «الْمُغْرِقُ»
استفاده از «الْمُغْرِقُ»، به دلیل شدت و قساوت آن، صفای باطن ذاکر را کاهش می‌دهد. از این‌رو، تا حد امکان باید از کاربرد غیرضروری آن پرهیز کرد. این اسم، چونان آتشی است که اگرچه دشمن را می‌سوزاند، ممکن است به قلب ذاکر نیز آسیب برساند، مگر آنکه با طهارت کامل ادا شود.
کاربرد محدود «الْمُغْرِقُ» در طلسم
به دلیل شدت «الْمُغْرِقُ»، این اسم در باطل کردن طلسم‌ها و سحرها با دوز کم و در ترکیب با اسمای جلالی دیگر به کار می‌رود. این کاربرد، چونان دارویی قوی است که تنها در مقادیر اندک و با دقت تجویز می‌شود تا اثر مطلوب را به جای آورد.
نقش نمک و ماهی در ارتباط با «الْمُغْرِقُ»
نمک، به‌عنوان یکی از مظاهر «الْمُغْرِقُ»، در سنت عرفانی برای باطل کردن سحر و طلسم به کار می‌رود. همچنین، ماهی، با وجود ظاهر لطیف خود، به دلیل قساوت ذاتی و ارتباط با این اسم، در متون عرفانی با کراهت همراه است. قرآن کریم در داستان حضرت یونس (ع) به این قساوت اشاره دارد:
فَلَوْلَا أَنَّهُ كَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلَىٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ
(الصافات / ۱۴۳-۱۴۴)
و اگر او از زمره تسبیح‌کنندگان نبود، به‌قطع تا روزی که برانگیخته می‌شوند، در شکم آن (ماهی) می‌ماند.
این آیه، قساوت ماهی را به تصویر می‌کشد که تنها به دلیل تسبیح‌گویی حضرت یونس (ع)، او را رها کرد. این ویژگی، بر خطر استفاده از مظاهر «الْمُغْرِقُ» و ضرورت احتیاط در کاربرد آن تأکید دارد.
شدت قساوت «الْمُغْرِقُ»
قساوت «الْمُغْرِقُ» با شدت عذاب خازن جهنم مقایسه شده است، که حتی در برابر بهشتیان رحم نمی‌کند. این مقایسه، چونان هشداری است که خطر این اسم را به ذاکر گوشزد می‌کند و بر لزوم استفاده محتاطانه از آن تأکید دارد.
تأثیر «الْمُغْرِقُ» بر قدرتمندان
اسم «الْمُغْرِقُ»، در ترکیب با نمک و ماهی، می‌تواند سیاست‌مداران یا ثروتمندان را به سرعت به دیوانگی یا ورشکستگی بکشاند، اما بر فقرا و ضعیفان اثری ندارد. این ویژگی، چونان تیری است که تنها قلب ستمگران را نشانه می‌گیرد و مظلومان را در امان نگه می‌دارد.
| درنگ: اسم «الْمُغْرِقُ» با تمرکز بر مجازات ستمگران قدرتمند، چونان سیلی است که تنها ظالمان را در خود فرو می‌برد و مظلومان را در امان نگه می‌دارد. |
تأثیر قساوت‌آور گوشت گوسفند پروار شده با نمک
مصرف گوشت گوسفندی که با نمک پروار شده، به دلیل ارتباط با مظاهر «الْمُغْرِقُ»، قساوت قلب را افزایش می‌دهد. این نکته، چونان هشداری است که سالکان را به پرهیز از مظاهر قساوت‌آور در مسیر سلوک معنوی دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
اسم جلالی «الْمُغْرِقُ»، با ماهیت دوگانه نرم و قاطع خود، چونان رودی خروشان است که ستمگران را در خود غرق می‌کند و مظلومان را به ساحل نجات می‌رساند. این اسم، با تأثیرات عمیق و غیرقابل بازگشت، ابزاری خطرناک در سلوک عرفانی است که نیازمند احتیاط و طهارت باطنی است. استفاده از مظاهر آن، مانند نمک و ماهی، در باطل کردن طلسم‌ها کارآمد است، اما قساوت ذاتی آن، ذاکر را به پرهیز از کاربرد غیرضروری دعوت می‌کند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
اذکار الهی «الْقَاصِمُ» و «الْمُغْرِقُ»، چونان دو ستاره درخشان در آسمان عرفان اسلامی، راهنمای سالکان در مسیر تقرب به خداوند و مبارزه با ظلم و شرند. «الْقَاصِمُ»، با قدرت درهم‌شکننده خود، ستمگران را مجازات و مظلومان را حمایت می‌کند، در حالی که «الْمُغْرِقُ» با قساوت و نرمی توأمان، دشمنان را به نابودی کامل می‌کشاند. هر دو اسم، به دلیل شدت جلالی خود، نیازمند طهارت باطنی، یقین کامل، و مسئولیت‌پذیری در استفاده‌اند. این اذکار، نه‌تنها ابزارهایی معنوی برای سلوک‌اند، بلکه برای پژوهشگران الهیات و عرفان، زمینه‌ای غنی برای تأمل و تحقیق فراهم می‌آورند. استفاده مسئولانه و با طهارت از این اسما، راه را برای بهره‌مندی از فیض الهی و حفظ سلامت باطنی هموار می‌سازد.
| با نظارت صادق خادمی |