متن درس
ذکر الهی: تبیین عرفانی و قرآنی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۹۶)
دیباچه: درآمدی بر ذکر الهی در پرتو قرآن کریم
ذکر الهی، چونان چراغی فروزان در مسیر سلوک معنوی، راه را بر سالکان حقیقت روشن می‌سازد و قلب را به نور توحید مزین می‌کند. این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عرفانی و قرآنی، به تبیین سه ذکر کلیدی از قرآن کریم می‌پردازد که هر یک چون گوهری درخشان، راهگشای مراتب ایمانی و عرفانی‌اند. این اذکار، که ریشه در آیات نورانی قرآن کریم دارند، نه‌تنها ابزارهایی برای تهذیب نفس و قرب به پروردگارند، بلکه چونان سپری معنوی، مؤمن را از آسیب‌های مادی و معنوی مصون می‌دارند. این اثر، با زبانی فاخر و ساختاری علمی، تمامی جزئیات و معانی درس‌گفتارهای مزبور را با شرح و تفصیل ارائه می‌دهد تا برای مخاطبان آکادمیک و متخصص، به‌ویژه در حوزه معارف اسلامی، راهگشا باشد. هدف این نوشتار، نه‌تنها انتقال دقیق محتوای اصلی، بلکه غنی‌سازی آن با توضیحات تفصیلی و پیوندهای معنایی است تا روح عرفانی و قرآنی این اذکار به شکلی روشن و متین به خواننده منتقل گردد.
بخش یکم: تبیین ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ»
ماهیت اختصاصی این ذکر متعالی
ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ»، چونان کلیدی زرین برای ورود به بارگاه توحید افعالی، ویژه محبوبان الهی است که با رقص عارفانه زیر تیغ مصائب، توکل خالص خود را به پروردگار نشان می‌دهند. این ذکر، که در آیه نورانی زیر از قرآن کریم آمده، بر بسندگی خداوند به‌عنوان تنها مرجع امور تأکید دارد:
وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ ۚ قُلْ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ ۚ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ
(سوره الزمر، آیه ۳۸)
و اگر از آنان بپرسی: چه کسی آسمان‌ها و زمین را آفریده است؟ قطعاً خواهند گفت: خدا. بگو: پس چه می‌اندیشید؟ اگر خدا برای من زیانی بخواهد، آیا آنچه به جای خدا می‌خوانید می‌توانند زیان او را برطرف کنند؟ یا اگر برای من رحمتی اراده کند، آیا می‌توانند رحمتش را بازدارند؟ بگو: خدا مرا بس است، توکل‌کنندگان بر او توکل می‌کنند.
این ذکر، چونان شمعی در تاریکی‌های تردید، تنها برای کسانی روشنایی می‌بخشد که با سال‌ها ریاضت معنوی و انس با توحید، توانایی ایثار تمامی وجود و دارایی خود را در راه خدا یافته‌اند. هرگونه تزلزل در برابر مصائب، ایمان به این ذکر را مخدوش می‌سازد، چراکه این ذکر ویژه کسانی است که قلبشان جز به پروردگار وابسته نیست. این ذکر، سپری معنوی است که بدخواهان را از مؤمن دور کرده و او را از آسیب‌های مادی و معنوی مصون می‌دارد.
| درنگ: ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ» ویژه محبوبان الهی است که با توکل مطلق، تمامی وجود خود را به پروردگار می‌سپارند و از هرگونه وابستگی به غیر خدا آزادند. این ذکر، چونان سپری روحانی، مؤمن را از شر بدخواهان حفظ می‌کند. |
این ذکر، که گاه با عبارت «وَكَفَى» همراه می‌شود، از اذکار خفی است که در باطن انسان تأثیر عمیقی دارد. خفی بودن آن، به معنای پنهان بودن اثرش در لایه‌های عمیق وجودی است که بدون نیاز به تظاهر ظاهری، قلب مؤمن را از اضطراب‌ها و هراس‌ها مصون می‌دارد. این ذکر، چونان جویباری زلال، قلب را از زنگار وابستگی‌ها پاک کرده و به سوی توکل ناب هدایت می‌کند.
نقش ذکر خفی در دفع شرور
ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ»، به‌عنوان ذکری خفی، چونان بالی نامرئی، مؤمن را از آسیب‌های بدخواهان و گرفتاری‌های ناشی از آنان حفظ می‌کند. این ذکر، با تقویت توکل و اعتماد به خداوند، سپری روحانی در برابر عوارض مادی و معنوی ایجاد می‌کند. تأثیر این ذکر در باطن انسان، چونان نسیمی که ابرهای تیره را پراکنده می‌سازد، قلب را از هراس و اضطراب آزاد می‌کند. استفاده از این ذکر نیازمند اخلاص کامل است تا اثربخشی آن به اوج برسد.
جمع‌بندی بخش یکم
ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ» چونان گوهری نایاب در گنجینه اذکار قرآنی، ویژه کسانی است که با سال‌ها تهذیب نفس و انس با توحید، به مرتبه‌ای رسیده‌اند که جز به پروردگار وابسته نیستند. این ذکر، با تأکید بر توحید افعالی، مؤمن را به سوی بسندگی خداوند هدایت کرده و او را از آسیب‌های بدخواهان مصون می‌دارد. مداومت بر این ذکر، قلب را به نور توکل روشن ساخته و راه را برای قرب الهی هموار می‌کند.
بخش دوم: تبیین ذکر «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ»
ویژگی‌های عام و همیشگی این ذکر
ذکر «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ»، چونان چشمه‌ای جوشان، برای همه مؤمنان، فارغ از مرتبه معنوی، مناسب است و قوت قلب و استواری در برابر مشکلات را به ارمغان می‌آورد. این ذکر در آیات زیر از قرآن کریم آمده است:
الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ ۚ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ
(سوره آل‌عمران، آیات ۱۷۲-۱۷۳)
آنان که پس از دریافت جراحت، دعوت خدا و پیامبر را اجابت کردند، برای کسانی از آنان که نیکی کردند و پرهیزگاری ورزیدند، پاداشی بزرگ است. کسانی که [برخی از] مردم به آنها گفتند: مردم برای [جنگ با] شما گرد آمده‌اند، پس از آنها بترسید؛ اما این سخن بر ایمانشان افزود و گفتند: خدا ما را بس است و چه نیکو وکیلی است.
این ذکر، که در بستر واقعه جنگ احد نازل شده، نشان‌دهنده ایمان راسخ مؤمنانی است که با وجود جراحات و تهدید دشمن، به دعوت الهی پاسخ مثبت دادند. ذکر «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ» چونان ستونی استوار، قلب مؤمن را در برابر فشارهای خارجی و داخلی مقاوم می‌سازد و ترس از دشمن یا کمبودها را از او دور می‌کند. تأکید بر «نِعْمَ الْوَكِيلُ»، خداوند را به‌عنوان بهترین حامی و مدافع معرفی می‌کند که هیچ مانعی نمی‌تواند در برابر اراده او ایستادگی کند.
| درنگ: ذکر «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ» با ایجاد قوت قلب و توانمندی باطنی، مؤمن را در برابر موانع و مشکلات استوار می‌سازد و ترس از دشمن یا کمبودها را از او دور می‌کند. |
جمع‌بندی بخش دوم
ذکر «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ» چونان نسیمی روح‌نواز، قلب مؤمن را از هراس و اضطراب آزاد کرده و او را به سوی اعتماد کامل به خداوند هدایت می‌کند. این ذکر، که برای همه مؤمنان مناسب است، ابزار معنوی قدرتمندی برای حفظ استواری در برابر مشکلات و تهدیدات است. مداومت بر این ذکر، ایمان را تقویت کرده و آرامش قلبی را به ارمغان می‌آورد.
بخش سوم: تبیین ذکر «يُوحَى إِلَىَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ»
اهمیت قرائت این ذکر پیش از خواب
آیه پایانی سوره کهف، که به‌عنوان ذکری برجسته معرفی شده، چونان دریچه‌ای به سوی عالم غیب، خیرات و برکات بی‌شماری را در خود نهفته دارد. این آیه در قرآن کریم چنین است:
قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَىَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا
(سوره الکهف، آیه ۱۱۰)
بگو: من فقط بشری مانند شما هستم. به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است. پس هر که به دیدار پروردگارش امید دارد، باید کاری شایسته انجام دهد و در پرستش پروردگارش هیچ‌کس را شریک نسازد.
قرائت این آیه پیش از خواب، چونان آیینه‌ای که قلب را صیقل می‌دهد، انسان را به فروتنی و تسلیم در برابر اراده الهی دعوت می‌کند. این ذکر، با تأکید بر توحید و اخلاص، مؤمن را از غرور و دل‌نگرانی‌های دنیوی بازمی‌دارد و او را برای مواجهه با مرگ و لقای الهی آماده می‌سازد. پیامبر اکرم (ص) در این آیه خود را بشری مانند دیگران معرفی می‌کند تا مؤمنان دریابند که همه انسان‌ها، حتی اولیای الهی، در برابر خداوند برابرند و تنها به او وابسته‌اند.
| درنگ: قرائت آیه ۱۱۰ سوره کهف پیش از خواب، با تأکید بر توحید و اخلاص، قلب مؤمن را برای لقای الهی آماده کرده و او را از غرور و دل‌نگرانی‌های دنیوی آزاد می‌سازد. |
خلوص در عمل و اجتناب از شرک
این آیه بر خلوص در عمل و اجتناب از شرک تأکید دارد: «لَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا». شرک نداشتن در عمل، یعنی انجام اعمال تنها برای رضای خداوند و بدون هرگونه انگیزه غیرالهی. ترس از دشمن، اعتماد به دارایی‌ها یا حساب کردن روی افراد جامعه، از مصادیق شرک عبادی است که عمل صالح را تخریب می‌کند. برای مؤمن واقعی، نتیجه ظاهری عمل اهمیتی ندارد، زیرا او در هر حال به خیر و سعادت دست می‌یابد. این ذکر، چونان مشعلی فروزان، راه را برای عمل خالص روشن می‌سازد.
جایگاه انسان در برابر خداوند
این آیه، چونان آینه‌ای تمام‌نما، جایگاه واقعی انسان را در برابر خداوند نشان می‌دهد. حتی پیامبران و اولیای الهی، که در مراتب معنوی والا هستند، در برابر پروردگار بنده و مهمان او محسوب می‌شوند. این دیدگاه، هرگونه برتری‌جویی یا غرور را نفی کرده و انسان را به فروتنی و تسلیم در برابر اراده الهی دعوت می‌کند. همه انسان‌ها، چونان مسافرانی در کاروان‌سرای هستی، مهمان پروردگارند و هیچ‌یک صاحب‌خانه نیستند.
مداومت بر آیه و تأثیر آن بر سیر و سلوک
مداومت بر قرائت این آیه، چونان کاشتن نهالی در زمین سخت جان انسان، قلب را نرم کرده و به سوی مراتب بالای معنوی سوق می‌دهد. ملکوت این آیه، دریچه‌ای به سوی عالم غیب گشوده و انسان را به معراج معنوی رهنمون می‌شود. این ذکر، با تأثیر در باطن انسان، چونان بادی که ابرهای تیره را پراکنده می‌سازد، او را از قیود مادی آزاد کرده و به سوی عالم غیب متصل می‌سازد.
| درنگ: مداومت بر آیه ۱۱۰ سوره کهف، قلب انسان را به نور توحید و اخلاص روشن ساخته و او را به سوی معراج معنوی و اتصال به عالم غیب هدایت می‌کند. |
جمع‌بندی بخش سوم
آیه پایانی سوره کهف، چونان گوهری درخشان در گنجینه اذکار قرآنی، با تأکید بر توحید و اخلاص، انسان را به سوی عمل صالح و فروتنی در برابر خداوند هدایت می‌کند. قرائت این آیه پیش از خواب، قلب را برای لقای الهی آماده کرده و از غرور و دل‌نگرانی‌های دنیوی آزاد می‌سازد. مداومت بر این ذکر، انسان را به سوی مراتب بالای معنوی سوق داده و دریچه‌ای به سوی عالم غیب می‌گشاید.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای عرفانی و قرآنی، به تبیین سه ذکر کلیدی از قرآن کریم پرداخت که هر یک چون ستاره‌ای در آسمان معرفت، راه سلوک معنوی را روشن می‌سازند. ذکر «حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ»، ویژه محبوبان الهی، بر توکل مطلق و بسندگی خداوند تأکید دارد و مؤمن را از آسیب‌های بدخواهان مصون می‌دارد. ذکر «حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ»، چونان چشمه‌ای جوشان، برای همه مؤمنان مناسب است و قوت قلب و استواری در برابر مشکلات را به ارمغان می‌آورد. ذکر «يُوحَى إِلَىَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ»، با تأکید بر توحید و اخلاص، انسان را به سوی عمل صالح و فروتنی در برابر خداوند هدایت می‌کند. این اذکار، هر یک با ویژگی‌های خاص خود، ابزارهایی معنوی برای تهذیب نفس و ارتقای مراتب ایمانی‌اند. مداومت بر این اذکار، چونان سفری در مسیر نور، انسان را به سوی معراج معنوی و اتصال به عالم غیب رهنمون می‌سازد.
| با نظارت صادق خادمی |