متن درس

ذکر الهی: تأملاتی در آیات قرآنی و سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۹۸)

دیباچه: درآمدی بر ذکر الهی و سلوک عرفانی

ذکر الهی، چونان نوری درخشان در مسیر سلوک عرفانی، راهنمای سالکان طریق معرفت است که قلب و جان را به سوی حق تعالی رهنمون می‌سازد. این اثر، با تأمل در آیات برگزیده قرآن کریم، به‌ویژه آیاتی از سوره‌های آل‌عمران، المائده و الأنفال، به تبیین جایگاه ذکر در تهذیب نفس و ارتقای مقامات معنوی می‌پردازد. آیات مورد بحث، چونان گوهرهایی درخشان، مجموعه‌ای منسجم از معارف توحیدی، تفکر در خلقت، و دعا برای هدایت و نجات را در خود جای داده‌اند. این نوشتار، با زبانی فاخر و آکادمیک، به تحلیل این آیات و کاربرد آن‌ها در سلوک عرفانی پرداخته و با بهره‌گیری از تمثیلات و اشارات ادبی، تلاش دارد تا عمق معانی را برای مخاطبان متخصص و فضای دانشگاهی آشکار سازد. تمامی نکات و محتوای درس‌گفتار، بدون حذف یا خلاصه‌سازی، با شرح و تفصیل کامل ارائه شده تا روح و پیام اصلی به‌گونه‌ای اصیل و مؤثر منتقل گردد.

بخش نخست: آیات آل‌عمران و جایگاه آن‌ها در ذکر الهی

انسجام آیات ۱۸۹ تا ۱۹۴ سوره آل‌عمران

آیات ۱۸۹ تا ۱۹۴ سوره آل‌عمران، چونان جزیره‌ای مستقل در دریای بی‌کران معارف قرآنی، مجموعه‌ای منسجم و به‌هم‌پیوسته را تشکیل می‌دهند که محور آن‌ها ذکر الهی و تفکر در خلقت است. این آیات، با ترسیم منظومه‌ای از توحید ربوبی، تفکر در آفرینش، و دعا برای رهایی از عذاب، سالک را به سوی معرفتی عمیق و تهذیب نفس هدایت می‌کنند. متن این آیات چنین است:

وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ۝ إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ ۝ الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ ۝ رَبَّنَا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ ۖ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ ۝ رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا ۚ رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ ۝ رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَىٰ رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ

ترجمه: فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آنِ خداست و خداوند بر هر چیزی تواناست. به‌راستی در آفرینش آسمان‌ها و زمین و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه‌هایی است. همانان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا، این‌ها را بیهوده نیافریده‌ای، منزهی تو، پس ما را از عذاب آتش در امان بدار. پروردگارا، هر که را تو به آتش درآوری، به‌یقین رسوایش کرده‌ای و برای ستمکاران یاورانی نیست. پروردگارا، ما شنیدیم که دعوتگری به ایمان فرا می‌خواند که به پروردگار خود ایمان آورید، پس ایمان آوردیم. پروردگارا، گناهان ما را بیامرز و بدی‌های ما را بزدای و ما را در زمره نیکان بمیران. پروردگارا، آنچه را که به‌وسیله فرستادگانت به ما وعده داده‌ای، به ما عطا کن و ما را در روز رستاخیز رسوا مگردان، زیرا تو وعده‌ات را خلاف نمی‌کنی. (آل‌عمران، ۳:۱۸۹-۱۹۴)

این آیات، چونان چراغی فروزان، راه سالک را در مسیر معرفت و تهذیب روشن می‌سازند. انسجام این آیات در ارائه سیر فکری و عرفانی از توحید در مالکیت الهی تا دعا برای رهایی از عذاب و درخواست همراهی با ابرار، نشان‌دهنده عمق معرفتی و تأثیر عمیق آن در تهذیب نفس است. این مجموعه، به‌منزله بسته‌ای ذکری، خوراک معنوی شبانه‌روز سالک را تأمین می‌کند و او را به سوی تعالی معنوی هدایت می‌نماید.

کاربرد آیات در سلوک عرفانی

این آیات، به‌عنوان بسته‌ای ذکری، برای تخلق و تهذیب نفس سالکان طریق معرفت طراحی شده‌اند. این مجموعه، چونان آبی زلال، جان تشنه سالک را سیراب می‌سازد و خوراک معنوی شبانه‌روز او را فراهم می‌آورد. با این حال، به دلیل عمق معرفتی و تأثیر عمیق معنوی، تلاوت این آیات برای افراد مبتدی توصیه نمی‌شود و باید تحت هدایت استاد کارآزموده انجام پذیرد. نظارت استاد، چونان سدی استوار، از انحرافات احتمالی در مسیر سلوک جلوگیری می‌کند و سالک را به سوی مقصد حقیقی رهنمون می‌سازد.

این آیات برای سالکانی مناسب است که به مراتب بالای سلوک رسیده و آمادگی لازم را کسب کرده‌اند. این آمادگی، با لحظات وصول یا «برق» در اصطلاح عرفانی همراه است که به دریافت‌های ناگهانی معرفت الهی اشاره دارد. این لحظات، چونان جرقه‌هایی در تاریکی، قلب سالک را روشن کرده و او را به سوی شهود الهی هدایت می‌کنند. سه فراز «رَبَّنَا» در این آیات، نشان‌دهنده دعاها و مناجات‌هایی است که در لحظات وصول عرفانی به زبان می‌آیند و بیانگر ارتباط عمیق سالک با حق تعالی هستند.

جایگاه ویژه آیه ۱۸۹ سوره آل‌عمران

آیه ۱۸۹ سوره آل‌عمران، چونان ستاره‌ای درخشان در آسمان معارف قرآنی، به‌عنوان یکی از بهترین اذکار توحیدی معرفی شده است:

وَلِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۚ وَاللَّهُ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

ترجمه: فرمانروایی آسمان‌ها و زمین از آنِ خداست و خداوند بر هر چیزی تواناست. (آل‌عمران، ۳:۱۸۹)

این آیه، با تأکید بر مالکیت مطلق الهی و قدرت بی‌حد خداوند، نقش کلیدی در رفع تعلقات نفسانی و سوق‌دادن سالک به سوی باطن و عالم غیب دارد. تلاوت مداوم این ذکر، چونان کلیدی طلایی، درهای معرفت را می‌گشاید و سالک را از وابستگی به ناسوت رها کرده، به سوی نفوذ در غیب عالم هدایت می‌کند. این آیه، به‌عنوان محور و چکیده معانی آیات ۱۹۰ تا ۱۹۴، تمامی مضامین آن‌ها را در خود جای داده و برای سالکانی که به دنبال ذکری جامع و متمرکز هستند، بسنده و کارآمد است.

زمان مناسب تلاوت آیات ۱۹۰ تا ۱۹۴

آیات ۱۹۰ تا ۱۹۴ سوره آل‌عمران، به‌عنوان اذکاری توصیه شده‌اند که در سحرگاهان و پس از بیداری از خواب تلاوت شوند. این سنت، ریشه در سیره پیامبر اکرم (ص) دارد که این آیات را در این اوقات قرائت می‌فرمودند. سحرگاه، چونان لحظه‌ای که آسمان و زمین در سکوت و آرامش به سر می‌برند، فرصتی بی‌نظیر برای انس با ذکر الهی و تفکر در آیات خلقت فراهم می‌آورد. این زمان، به دلیل دوری از اغتشاشات روزمره، قلب سالک را برای دریافت فیض الهی آماده می‌سازد و تأثیر عمیقی بر روح و جان او می‌گذارد.

فراز «رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا» و ذکر خفی

فراز «رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا» در آیه ۱۹۱ سوره آل‌عمران، به‌عنوان ذکری قرآنی معرفی شده که باید به‌گونه‌ای مداومت شود که در ضمیر سالک ملکه گردد:

الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ

ترجمه: همانان که خدا را ایستاده و نشسته و به پهلو آرمیده یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا، این‌ها را بیهوده نیافریده‌ای، منزهی تو، پس ما را از عذاب آتش در امان بدار. (آل‌عمران، ۳:۱۹۱)

این فراز، چونان نسیمی که قلب را به سوی معرفت می‌گشاید، به‌عنوان ذکری خفی معرفی شده که باید در تمامی احوال، از ایستاده و نشسته تا خوابیده، در قلب سالک جاری باشد. ذکر خفی، به دلیل دوام و پیوستگی، از ذکر جلی متمایز است و به مقام تفکر و معرفت عمیق منجر می‌شود. ملکه‌شدن این ذکر در ضمیر سالک، چونان نوری که تاریکی‌های جهل را می‌زداید، او را به صافی تفکر و تحلیل عمیق هدایت کرده و از سفسطه و سطحی‌نگری دور می‌کند. سالکی که به این مقام نائل آید، از تحلیل‌های ظاهری و سفسطه‌آمیز بی‌نیاز شده و به عمق معارف الهی دست می‌یابد.

جمع‌بندی بخش نخست

آیات ۱۸۹ تا ۱۹۴ سوره آل‌عمران، چونان گنجینه‌ای از معارف توحیدی و عرفانی، ابزارهایی قدرتمند برای تهذیب نفس و ارتقای مقامات معنوی سالک فراهم می‌آورند. این آیات، با تأکید بر مالکیت الهی، تفکر در خلقت، و دعا برای نجات، سالک را از تعلقات نفسانی رها کرده و به سوی معرفت الهی هدایت می‌کنند. آیه ۱۸۹، به‌عنوان محور این مجموعه، چکیده معانی آیات بعدی را در خود جای داده و ذکری جامع برای سالکان است. تلاوت این آیات در سحرگاهان و تحت هدایت استاد، تأثیر عمیقی بر قلب و روح سالک دارد و او را به سوی لحظات وصول عرفانی رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: آیات المائده و تأثیر آن‌ها در تقویت اراده و انس با خداوند

آیه ۱۲۰ سوره المائده و تقویت اراده

آیه ۱۲۰ سوره المائده، چونان صخره‌ای استوار در برابر امواج تردید و ضعف، اراده سالک را تقویت می‌کند:

لِلَّهِ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا فِيهِنَّ ۚ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ

ترجمه: فرمانروایی آسمان‌ها و زمین و آنچه در آن‌هاست از آنِ خداست و او بر هر چیزی تواناست. (المائده، ۵:۱۲۰)

این آیه، با تأکید بر قدرت مطلق الهی، چونان شمشیری برنده، ترس‌ها، ضعف‌های نفسانی، و وسوسه‌های شیطانی را از دل سالک می‌زداید. تلاوت مداوم این ذکر، شخصیت و عظمت درونی را تقویت کرده و انسان را از اضطراب و تردید مصون می‌دارد. سالکی که این ذکر را ملکه خود سازد، از بیماری و مرگ هراسی ندارد و مهر و قهر الهی برای او یکسان می‌گردد. این آیه، چونان دارویی شفابخش، وسواس و شکوک را درمان کرده و اراده‌ای استوار به سالک عطا می‌کند.

فراز «إِنِّي مَعَكُمْ» در آیه ۱۲ سوره المائده

فراز «إِنِّي مَعَكُمْ» در آیه ۱۲ سوره المائده، ذکری قرآنی است که انس با خداوند را در قلب سالک برمی‌انگیزد:

وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا ۖ وَقَالَ اللَّهُ إِنِّي مَعَكُمْ ۖ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلَاةَ وَآتَيْتُمُ الزَّكَاةَ وَآمَنْتُمْ بِرُسُلِي وَعَزَّرْتُمُوهُمْ وَأَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا لَأُكَفِّرَنَّ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَلَأُدْخِلَنَّكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ ۚ فَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذَٰلِكَ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ

ترجمه: در حقیقت، خدا از فرزندان اسرائیل پیمان گرفت و از آنان دوازده نقیب برانگیختیم و خدا فرمود: من با شما هستم، اگر نماز برپا دارید و زکات بدهید و به فرستادگانم ایمان بیاورید و یاری‌شان کنید و وامی نیکو به خدا دهید، قطعاً بدی‌هایتان را از شما می‌زدایم و شما را به باغ‌هایی که از زیر آن‌ها نهرها روان است درمی‌آورم. پس هر که از شما پس از این کفر ورزد، به‌راستی از راه راست گمراه شده است. (المائده، ۵:۱۲)

این ذکر، چونان نسیمی که دل را به سوی آرامش می‌برد، سالک را به انس با خداوند هدایت می‌کند. ذکر «إِنِّي مَعَكُمْ»، به‌عنوان ذکری خفی، باید در سکوت قلب و بدون آوای ظاهری تلاوت شود تا سالک خداوند را در درون خود بیابد و در او گم شود. این ذکر، چونان پلی به سوی لقای الهی، سالک را از نگرانی‌ها و دلهره‌ها رها کرده و به آرامشی فراتر از بهشت رهنمون می‌سازد. سالکی که به این مقام نائل آید، حتی به بهشت نیز رغبتی ندارد، زیرا تنها از حق تعالی توان و انرژی می‌گیرد.

جمع‌بندی بخش دوم

آیات سوره المائده، به‌ویژه آیه ۱۲۰ و فراز «إِنِّي مَعَكُمْ» در آیه ۱۲، چونان دو بال برای پرواز سالک در آسمان معرفت عمل می‌کنند. این آیات، با تأکید بر قدرت الهی و همراهی خداوند با بندگان، اراده سالک را تقویت کرده و او را به سوی انس با حق تعالی هدایت می‌کنند. تلاوت این اذکار، به‌ویژه در قالب ذکر خفی، قلب سالک را از ترس‌ها و تردیدها پاک کرده و او را به آرامشی عمیق و پایدار می‌رساند.

بخش سوم: ذکر «إِنِّي مَعَكُمْ» در سوره الأنفال و تفاوت اذکار خفی و جلی

فراز «إِنِّي مَعَكُمْ» در آیه ۱۲ سوره الأنفال

فراز «إِنِّي مَعَكُمْ» در آیه ۱۲ سوره الأنفال، ذکری سنگین و قربی است که عمق تأثیر آن نیازمند آمادگی معنوی سالک است:

إِذْ يُوحِي رَبُّكَ إِلَى الْمَلَائِكَةِ أَنِّي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذِينَ آمَنُوا ۚ سَأُلْقِي فِي قُلُوبِ الَّذِينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ

ترجمه: هنگامی که پروردگارت به فرشتگان وحی می‌کرد که من با شما هستم، پس کسانی را که ایمان آورده‌اند استوار دارید. به‌زودی در دل‌های کافران هراس می‌افکنم، پس بالای گردن‌هایشان را بزنید و هر انگشتشان را قطع کنید. (الأنفال، ۸:۱۲)

این ذکر، چونان رازی الهی که در سکوت وحی به فرشتگان نازل شده، باید به‌صورت خفی و بدون آوای ظاهری تلاوت گردد. ارتباط این ذکر با وحی الهی، آن را به ذکری سنگین و قربی تبدیل کرده که نیازمند ثبات قدم و استواری دل است. این ذکر، چونان شمشیری دو لبه، برای سالکان آماده قوت و توان می‌آورد، اما برای افراد ناآماده ممکن است عوارض معنوی و روانی به همراه داشته باشد. برای چنین افرادی، اذکار عام و جلی مانند «ما شاء الله و لا حول و لا قوة إلا بالله» (آنچه خدا خواست شد و هیچ نیرو و توانی جز به یاری خدا نیست) توصیه شده است.

تفاوت اذکار خفی و جلی

ذکر خفی، چونان جویباری که در سکوت و آرامش در قلب جاری است، از ذکر جلی که با آوای ظاهری همراه است، متمایز می‌گردد. ذکر خفی، به دلیل دوام و پیوستگی، سالک را در تمامی احوال با خداوند مرتبط می‌سازد و او را به مقام تفکر و معرفت عمیق رهنمون می‌کند. این نوع ذکر، چونان نوری که در درون قلب می‌درخشد، به ملکه‌شدن در ضمیر انسان منجر می‌شود و او را از سطحی‌نگری و سفسطه دور می‌سازد. در مقابل، ذکر جلی، به دلیل وابستگی به آوای ظاهری، نمی‌تواند دوام دائمی داشته باشد و ممکن است با موانع ظاهری مانند سخن گفتن یا حضور دیگران مختل گردد.

جمع‌بندی بخش سوم

ذکر «إِنِّي مَعَكُمْ» در سوره الأنفال، به‌عنوان ذکری خفی و سنگین، سالک را به سوی قرب الهی و استواری دل هدایت می‌کند. این ذکر، به دلیل عمق تأثیر و ارتباط با وحی الهی، نیازمند آمادگی معنوی است و برای افراد ناآماده ممکن است چالش‌برانگیز باشد. تفاوت اذکار خفی و جلی، نشان‌دهنده ظرفیت بالای ذکر خفی در ایجاد ارتباط دائمی با خداوند و ارتقای مقامات معنوی است.

نتیجه‌گیری: ذکر الهی، کلیدی برای تعالی معنوی

آیات مورد بحث در این اثر، از سوره‌های آل‌عمران، المائده، و الأنفال، چونان گوهرهایی درخشان در گنجینه معارف قرآنی، ابزارهایی قدرتمند برای تهذیب نفس و ارتقای مقامات معنوی سالک فراهم می‌آورند. این آیات، با تأکید بر توحید ربوبی، قدرت الهی، تفکر در خلقت، و انس با خداوند، سالک را از تعلقات نفسانی رها کرده و به سوی معرفت و قرب الهی هدایت می‌کنند. ذکر خفی، به‌ویژه فرازهایی مانند «رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا» و «إِنِّي مَعَكُمْ»، به دلیل دوام و عمق تأثیر، قلب سالک را به سوی لقای الهی سوق می‌دهد. با این حال، استفاده از این اذکار نیازمند آمادگی روحی و هدایت استاد کارآزموده است تا از عوارض احتمالی جلوگیری شود. این اثر نشان داد که انتخاب ذکر مناسب با ظرفیت معنوی سالک، کلید موفقیت در مسیر سلوک عرفانی است. ذکر الهی، چونان چراغی فروزان، راه سالک را در تاریکی‌های نفس روشن ساخته و او را به سوی مقصد اعلی رهنمون می‌سازد.