متن درس

ذکر الهی: تأملات عرفانی در آیات قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه‌ ۱۹۹)

مقدمه: درآمدی بر ذکر الهی و جایگاه آن در معرفت قرآنی

ذکر الهی، چونان نوری درخشان در تاریکی‌های نفس، راهی است به سوی معرفت و قرب الهی که در آیات قرآن کریم تجلی یافته است. این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای عالمی فرزانه، به بررسی و تحلیل اذکاری می‌پردازد که از آیات نورانی قرآن کریم استخراج شده‌اند و هر یک چون کلیدی، قفل‌های باطنی را می‌گشایند و راه به سوی حقیقت بی‌پایان می‌گشایند. این اثر، با زبانی فاخر و آکادمیک، کوشیده است تا تمامی جزئیات و معانی عمیق این اذکار را با شرح و تفصیل برای مخاطبان متخصص در حوزه الهیات و عرفان اسلامی ارائه نماید. ساختار این نوشتار، با فصل‌بندی‌های منظم و عناوین تخصصی، به گونه‌ای طراحی شده که تأملات عرفانی و الهیاتی را در قالبی علمی و جذاب به نمایش گذارد. هر بخش، با بهره‌گیری از تمثیلات و استعارات فاخر، به تبیین ابعاد معنوی و عملی اذکار قرآنی پرداخته و مخاطب را به سفری درونی دعوت می‌کند که از مبدأ توحید آغاز و به معاد ختم می‌شود.

بخش نخست: ذکر «هُوَ مَوْلاَنَا» و آزمون‌های معرفتی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۹۹)

استناد قرآنی و مفهوم توکل در آیه شریفه

قرآن کریم، چونان دریایی بی‌کران، معارف الهی را در خود جای داده و در سوره توبه، آیه ۵۱، ذکری را پیش روی مؤمنان قرار می‌دهد که چون ستونی استوار، پایه‌های توکل را تقویت می‌کند:

قُلْ لَنْ يُصِيبَنَا إِلَّا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَنَا هُوَ مَوْلَانَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ

بگو جز آنچه خدا برای ما مقرر داشته به ما نخواهد رسید. او مولای ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند.

این آیه، ذکری را معرفی می‌کند که محور آن پذیرش مقدرات الهی و توکل بی‌چون‌وچرا بر ذات اقدس الهی است. این ذکر، چونان کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید و مؤمن را به سوی رهایی از ترس‌های دنیوی و اعتماد کامل به اراده الهی هدایت می‌کند. این فرآیند، نه تنها شجاعت درونی را تقویت می‌کند، بلکه چونان آتشی، ناخالصی‌های نفس را می‌سوزاند و فرد را در برابر آزمون‌های الهی مقاوم می‌سازد.

ویژگی‌ها و آثار ذکر «هُوَ مَوْلاَنَا»

ذکر «هُوَ مَوْلاَنَا»، ویژه اهل معرفت است و برای نفوس عادی مناسب نیست، چه آنکه نیازمند مداومت، شجاعت و توانی عظیم است. این ذکر، چونان شمشیری دو لبه، هم نور معرفت می‌بخشد و هم آزمون‌های سنگین الهی را به همراه می‌آورد. مداومت بر آن ممکن است دارایی‌های ذاکر را از او سلب کند و مشکلات را چونان سیلی خروشان بر او فرو ریزد، به گونه‌ای که گویی جز بلا چیزی برایش مقدر نشده است. این ذکر، از اذکار خفی است که تنهایی و غربت را به ارمغان می‌آورد و اهل معرفت را به وادی ابتلای الهی فرو می‌برد، جایی که زمین زیر پای ذاکر از شدت درد به ناله می‌آید. با این حال، این فرآیند، پرده‌های مادی را کنار زده و حقایق الهی را آشکار می‌سازد، چنان‌که پرده‌های آسمانی با آه و لرزه کنار می‌روند.

تفسیر محتوایی و الهیاتی آیه

آیه شریفه، با تأکید بر حاکمیت مطلق الهی، بیان می‌دارد که هیچ بلایی جز آنچه خداوند اذن دهد بر مؤمن نازل نمی‌شود. این اصل، چونان مشعلی فروزان، ترس‌های خیالی را از دل می‌زداید و مؤمن را به سوی توکل کامل هدایت می‌کند. این توکل، نه تنها یک عمل زبانی، بلکه تعهدی عمیق به پذیرش اراده الهی است که فرد را از وابستگی به غیر خدا رها می‌سازد. دستور الهی به پیامبر اکرم (ص) با واژه «قُلْ» (بگو) و نه «کُنْ» (باش)، بر جنبه آموزشی آیه تأکید دارد و پیامبر را به بیان حقیقت و ایستادگی بر حق دعوت می‌کند، الگویی که برای مؤمنان نیز راهگشاست.

حصر در واژه «هُوَ» در این ذکر، تفاوتی عمیق با ذکرهایی چون «الله مولانا ولا مولا لکم» ایجاد می‌کند. این حصر، چونان دریچه‌ای به سوی توحید ناب، تمام پرده‌های مادی و معنوی را کنار می‌زند، اما به سبب شدت ابتلائات، استفاده از آن برای عموم توصیه نمی‌شود، چه آنکه ممکن است دل‌ها را به لرزه و دلهره اندازد و حتی شک یا پشیمانی را در پی داشته باشد.

جمع‌بندی بخش نخست

ذکر «هُوَ مَوْلاَنَا»، چونان پلی است به سوی معرفت الهی که مؤمن را از ظلمات نفس به نور توحید رهنمون می‌شود. این ذکر، با همه زیبایی و عظمتش، آزمون‌هایی سنگین را به همراه دارد که تنها اهل معرفت با صبر و همت والا می‌توانند از آن عبور کنند. این بخش، با تبیین ابعاد الهیاتی و عرفانی آیه، مخاطب را به تأمل در عمق توکل و پذیرش مقدرات الهی دعوت می‌کند.

بخش دوم: نه آیه نورانی سوره آل‌عمران و شکست استکبار نفسانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲)

معرفی و متن آیات

نه آیه آغازین سوره آل‌عمران، چونان نوری ملکوتی، قفل‌های باطنی را می‌گشایند و استکبار نفسانی را در هم می‌شکنند. این آیات، از توحید آغاز و به معاد ختم می‌شوند و راهی به سوی پالایش درونی می‌گشایند:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ الم. اللَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ. نَزَّلَ عَلَيْکَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقآ لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنْزَلَ التَّوْرَاةَ وَالاِْنْجِيلَ. مِنْ قَبْلُ هُدًى لِلنَّاسِ وَأَنْزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآَيَاتِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ. إِنَّ اللَّهَ لاَ يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الاَْرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاءِ. هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الاَْرْحَامِ كَيْفَ يَشَاءُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْکَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُولُو الاَْلْبَابِ. رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ. رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ، إِنَّ اللَّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ

به نام خداوند رحمان رحیم. الم. خداوند است [که] معبودی جز او نیست زنده [و] پاینده است. این کتاب را در حالی که مؤید آنچه پیش از خود است به حق بر تو نازل کرد و تورات و انجیل را پیش از آن برای راهنمایی مردم فرو فرستاد و فرقان را نازل فرمود. کسانی که به آیات خدا کفر ورزیدند عذابی سخت خواهند داشت و خدا شکست‌ناپذیر و صاحب‌انتقام است. قطعا چیزی در زمین و آسمان بر خدا پوشیده نمی‌ماند. اوست کسی که شما را در رحم‌ها هر گونه که می‌خواهد تصویر می‌کند. معبودی جز او نیست، توانا و حکیم است. او کسی است که این کتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره‌ای از آن آیات محکم [صریح و روشن] است، آنها اساس کتابند و [پاره‌ای] دیگر متشابهاتند [که تأویل‌پذیرند]. اما کسانی که در دل‌هایشان انحراف است برای فتنه‌جویی و طلب تأویل آن [به دلخواه خود] از متشابه آن پیروی می‌کنند، با آنکه تأویلش را جز خدا و ریشه‌داران در دانش کسی نمی‌داند. آنان می‌گویند ما بدان ایمان آوردیم. همه [چه محکم چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان کسی متذکر نمی‌شود. پروردگارا پس از آنکه ما را هدایت کردی دل‌هایمان را دستخوش انحراف مگردان و از نزد خود رحمتی بر ما ارزانی دار که تو خود بخشایشگری. پروردگارا تو گردآورنده مردمی برای روزی که تردیدی در آن نیست، زیرا خدا وعده [خود] را خلاف نمی‌کند.

این آیات، چونان نقشه‌ای الهی، از مبدأ توحید تا مقصد معاد را در بر می‌گیرند و فرد را به سوی تأمل در محکمات و متشابهات قرآن کریم هدایت می‌کنند. مداومت بر این آیات، چونان آبی زلال، حجاب‌های سیاه و زمخت را از دل می‌زداید و نفس را به سوی انکسار و تواضع سوق می‌دهد.

تحلیل الهیاتی و عرفانی آیات

این آیات، ساختاری جامع ارائه می‌دهند که از توحید آغاز شده و به معاد ختم می‌شود. تأکید بر رحمانیت و رحیمیت الهی، چونان نسیمی روح‌بخش، دل را به سوی ایمان کامل هدایت می‌کند. قرآن کریم، نه تنها کتاب هدایت، بلکه فرقان (جداکننده حق از باطل) است که مؤمن را به سوی تأمل در آیات محکم و متشابه دعوت می‌کند. این آیات، با شکستن استکبار نفسانی، راه را برای نورانیت باطنی هموار می‌سازند و فرد را به سوی خردمندی و تذکر الهی رهنمون می‌شوند.

جمع‌بندی بخش دوم

نه آیه آغازین سوره آل‌عمران، چونان گنجینه‌ای الهی، راهی به سوی پالایش نفس و رهایی از استکبار درونی می‌گشایند. این آیات، با ارائه ساختاری جامع از توحید تا معاد، مؤمن را به تأمل در حقیقت الهی دعوت می‌کنند و مداومت بر آنها، چونان کلیدی، قفل‌های باطنی را می‌گشاید و دل را به نور ایمان روشن می‌سازد.

بخش سوم: ذکر معاد و آگاهی از روز حساب

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳)

ذکر مستقل آیه نهم سوره آل‌عمران

در میان آیات نورانی سوره آل‌عمران، آیه نهم به عنوان ذکری مستقل، چونان ستاره‌ای در آسمان معرفت می‌درخشد:

رَبَّنَا إِنَّکَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَ رَيْبَ فِيهِ، إِنَّ اللَّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ

پروردگارا تو گردآورنده مردمی برای روزی که تردیدی در آن نیست، زیرا خدا وعده [خود] را خلاف نمی‌کند.

این ذکر، چونان زنگ بیداری، مؤمن را به آگاهی از روز حساب فرا می‌خواند و بر قطعیت معاد تأکید دارد. این آیه، با یادآوری گردآوری همه انسان‌ها در روزی که هیچ تردیدی در آن نیست، انگیزه‌ای برای عمل صالح ایجاد می‌کند و دل را به سوی اعتماد به وعده‌های الهی سوق می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

این ذکر، با تأکید بر قطعیت معاد، مؤمن را به تأمل در پایان راه زندگی دعوت می‌کند و چونان مشعلی، مسیر عمل صالح را روشن می‌سازد. این بخش، با تبیین جایگاه این ذکر در تقویت آگاهی معنوی، راه را برای درک عمیق‌تر وعده‌های الهی هموار می‌کند.

بخش چهارم: درخواست رحمت و پایداری در هدایت

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴)

ذکر آیه هشتم سوره آل‌عمران

در میان آیات سوره آل‌عمران، آیه هشتم چونان گوهری درخشان، راه به سوی رحمت الهی می‌گشاید:

رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ

پروردگارا پس از آنکه ما را هدایت کردی دل‌هایمان را دستخوش انحراف مگردان و از نزد خود رحمتی بر ما ارزانی دار که تو خود بخشایشگری.

این ذکر، بخشش‌های موهبتی را که مبتنی بر تلاش نیست، به ذاکر اعطا می‌کند. فراز «هَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً»، به‌ویژه در قنوت و سجده‌های نماز، برای کسانی که با سختی‌ها، بیماری‌ها یا کندی ذهن دست‌به‌گریبان‌اند، چونان آبی زلال، آرامش و رحمت الهی را به ارمغان می‌آورد. این فراز، از آیات محبوبان الهی است، در حالی که فراز «رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا» از آن محبان است، که این تمایز، مراتب مختلف قرب به خداوند را نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش چهارم

این ذکر، با تأکید بر درخواست رحمت و پایداری در هدایت، مؤمن را به سوی قرب الهی و آرامش باطنی هدایت می‌کند. این بخش، با تبیین آثار این ذکر در زندگی روزمره، راه را برای بهره‌مندی از مواهب الهی هموار می‌سازد.

بخش پنجم: ذکر قدرت و تسلط یاری‌بخش

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵)

ذکر آیه هشتادم سوره اسراء

قرآن کریم، در سوره اسراء، آیه ۸۰، ذکری را پیش روی مؤمنان قرار می‌دهد که چونان عصایی استوار، قوت و توان را به ارمغان می‌آورد:

وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانآ نَصِيرآ

و بگو پروردگارا مرا [در هر کاری] به طرز درست داخل کن و به طرز درست خارج ساز و از جانب خود برای من تسلطی یاری‌بخش قرار ده.

این ذکر، در دو صورت قابل استفاده است: نخست، با حذف «وَقُلْ»، برای کسانی که با ضعف نفس، فقر یا مشکلات مادی دست‌به‌گریبان‌اند، چونان کلیدی، درهای گشایش را می‌گشاید. دوم، فراز «اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانآ نَصِيرآ» با افزودن «رَبِّ» به ابتدای آن، ذکری مستقل می‌شود که قوت و تسلط را به ذاکر اعطا می‌کند. اگر کار پیش رو سنگین باشد، جایگزینی «اللهم» به جای «رَبِّ» نتایج بهتری به همراه دارد.

جمع‌بندی بخش پنجم

این ذکر، با تأکید بر درخواست قوت و تسلط یاری‌بخش، مؤمن را به سوی رفع مشکلات مادی و معنوی هدایت می‌کند. این بخش، با تبیین کاربردهای عملی این ذکر، راه را برای بهره‌مندی از قدرت الهی در زندگی روزمره هموار می‌سازد.

نتیجه‌گیری کلی

این کتاب، با بررسی اذکار قرآنی برگرفته از درس‌گفتارهای عالمی فرزانه، پلی میان متن قرآن کریم و تجربه زیسته مؤمنان برقرار می‌کند. هر ذکر، چونان گوهری درخشان، راهی به سوی معرفت، توکل و قرب الهی می‌گشاید. این اذکار، نه تنها ابزارهایی برای تقویت صبر، قدرت و اراده هستند، بلکه آزمون‌هایی عمیق برای اهل معرفت به شمار می‌روند. با مداومت بر این اذکار، مؤمن از حجاب‌های درونی رها شده و به سوی توحید ناب هدایت می‌شود. این اثر، با زبانی فاخر و آکادمیک، مخاطبان را به تأمل در عمق معارف قرآنی دعوت می‌کند و راه را برای تحول باطنی هموار می‌سازد.