متن درس

ذکر الهی: تأملی در اذکار قرآنی برای تعالی معنوی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰۴)

مقدمه: اذکار قرآنی، کلیدهای آسمانی تعالی روح

اذکار قرآنی، چونان چراغ‌هایی درخشان در مسیر سلوک معنوی، راه را برای سالکان طریق معرفت و قرب الهی روشن می‌سازند. این اذکار، که ریشه در کلام نورانی قرآن کریم دارند، نه‌تنها ابزاری برای تهذیب نفس و نیل به مقامات والای معنوی‌اند، بلکه چونان آیینه‌ای شفاف، حقایق الهی را در پیشگاه قلب مؤمن نمایان می‌کنند. این نوشتار، با رویکردی علمی و فاخر، به بررسی و تحلیل دقیق فرازهای منتخب قرآنی می‌پردازد که در درس‌گفتارهای عالمان دینی ارائه شده‌اند. هدف این اثر، تبیین عمیق آثار و ویژگی‌های این اذکار برای مخاطبان تحصیل‌کرده و پژوهشگران حوزه الهیات و عرفان اسلامی است، تا با زبانی متین و ساختاری منسجم، راهگشای تعالی معنوی و معرفتی آنان باشد.

این مجموعه، با الهام از آیات نورانی قرآن کریم و با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی و تشبیهات فاخر، اذکار را چونان چشمه‌هایی زلال ترسیم می‌کند که قلب تشنه سالک را سیراب کرده و او را به سوی سرچشمه هستی رهنمون می‌سازد. هر ذکر، چون کلیدی آسمانی، درهای معرفت را می‌گشاید و ذاکر را به سوی اخلاص، توکل و تسلیم در برابر اراده الهی هدایت می‌کند.

بخش اول: تسلیم و توکل، دروازه‌های قرب الهی

ذکر «وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»

یکی از اذکار برجسته قرآنی، فرازی است از آیه ۲۲ سوره لقمان که در آن، خداوند متعال می‌فرماید:

وَمَنْ يُسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَىٰ ۗ وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ

و هر کس در حالی که نیکوکار است، خود را تسلیم خدا کند، به یقین به ریسمانی استوار چنگ زده است، و فرجام کارها به سوی خداست.

این آیه شریفه، چونان نقشه‌ای جامع برای سلوک معنوی، از سه رکن اساسی سخن می‌گوید: تسلیم کامل به خداوند در حال احسان، چنگ زدن به ریسمان استوار الهی و آگاهی از بازگشت همه امور به سوی ذات اقدس الهی. فراز «وَإِلَى اللَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ»، که به‌تنهایی نیز به‌عنوان ذکر به کار می‌رود، ذاکر را به این حقیقت رهنمون می‌سازد که فرجام همه امور به سوی خداوند است. این آگاهی، چونان بادی ملایم، پرده‌های وابستگی به اسباب ظاهری را کنار زده و قلب ذاکر را به سوی وصال الهی هدایت می‌کند.

مداومت بر این ذکر، قلب را از اضطراب‌های دنیوی آزاد کرده و آرامشی عمیق به ذاکر ارزانی می‌سازد. سالکی که این ذکر را با حضور قلب زمزمه می‌کند، چونان مسافری است که در سایه‌سار درخت توکل، از طوفان‌های روزگار در امان می‌ماند. این ذکر، به‌ویژه برای کسانی که در پی تحقق مقام تسلیم و رضا هستند، چونان چراغی راهنما عمل می‌کند و آنان را به سوی قله‌های معرفت رهنمون می‌سازد.

سالک با مداومت بر این ذکر، نه‌تنها خود به مقام وصال می‌رسد، بلکه چونان چشمه‌ای جوشان، دیگران را نیز از فیض هدایت بهره‌مند می‌سازد. این ذکر، قلب را از بند اسباب ظاهری رها کرده و به سوی اعتماد کامل به مشیت الهی سوق می‌دهد.

ذکر «وَاللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ»

فراز دیگری از قرآن کریم که به‌عنوان ذکر مورد توجه قرار گرفته، در آیه ۱۰۵ سوره بقره آمده است:

وَاللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ

و خدا هر که را بخواهد به رحمت خویش اختصاص می‌دهد، و خدا دارای فضل عظیم است.

این ذکر، چونان نسیمی روح‌افزا، قلب ذاکر را به سوی توکل و اعتماد به رحمت بی‌کران الهی هدایت می‌کند. تأکید این آیه بر مشیت مطلقه الهی، ذاکر را از تکیه بر اسباب ظاهری و توانایی‌های بشری بازمی‌دارد و او را به سوی دریافت عنایت و فضل الهی سوق می‌دهد. این ذکر، به‌ویژه در شرایط دشوار، چونان مرهمی شفابخش، اضطراب و ناامیدی را از قلب ذاکر زدوده و او را به آرامش و اطمینان رهنمون می‌سازد.

مداومت بر این ذکر، قلب را به سوی درک عمیق‌تر از رحمت الهی باز می‌کند و ذاکر را به این باور می‌رساند که هر خیر و موفقیتی، تنها با عنایت خداوند محقق می‌شود. این ذکر، چونان کلیدی طلایی، درهای رحمت الهی را به روی ذاکر می‌گشاید و او را به سوی سعادت ابدی هدایت می‌کند.

بخش دوم: مراقبه و معرفت، راه‌های شکوفایی باطن

ذکر «وَمَا كُنَّا غَائِبِينَ»

از دیگر اذکار قرآنی که در مسیر معرفت و مراقبه نقش بسزایی دارد، فرازی از آیه ۷ سوره اعراف است:

فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ ۖ وَمَا كُنَّا غَائِبِينَ

پس به یقین از روی دانش بر آنان حکایت خواهیم کرد، و ما غایب نبوده‌ایم.

این ذکر، چونان آینه‌ای شفاف، حضور دائمی و آگاهی کامل خداوند از احوال بندگان را به ذاکر یادآوری می‌کند. مداومت بر این ذکر، سالک را به مراقبه‌ای عمیق و آگاهی از محضر حق‌تعالی دعوت می‌کند. این فراز، ذهن و قلب ذاکر را برای دریافت الهامات الهی و کشف حقایق غیبی آماده می‌سازد، گویی دریچه‌ای به سوی عالم معنا گشوده می‌شود.

ذاکری که این ذکر را با حضور قلب تکرار می‌کند، چونان باغبانی است که بذر معرفت را در خاک قلب خود می‌کارد و با مراقبت مداوم، آن را به درختی تنومند بدل می‌سازد. این ذکر، توانایی ذاکر را در کشف حقایق علمی و معنوی تقویت کرده و او را به سوی شکوفایی باطنی هدایت می‌کند.

ذکر «فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا»

یکی دیگر از اذکار جلالی که بر توحید محض تأکید دارد، فرازی از آیه ۲۲ سوره بقره است:

فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

پس برای خدا همتایانی قرار ندهید در حالی که می‌دانید.

این ذکر، چونان شمشیری برّان، هرگونه شرک و انحراف از مسیر توحید را از قلب ذاکر می‌زداید. فراز «وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ» به آگاهی ذاکر از خطای شرک اشاره دارد و او را به سوی اخلاص در عبادت و عمل سوق می‌دهد. این ذکر، ذاکر را از گرفتار شدن در دام گمراهی و خشونت برحذر می‌دارد و او را به سوی نور توحید هدایت می‌کند.

قرآن کریم در آیه ۳۰ سوره ابراهیم نیز می‌فرماید:

وَجَعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا لِيُضِلُّوا عَنْ سَبِيلِهِ ۖ قُلْ تَمَتَّعُوا فَإِنَّ مَصِيرَكُمْ إِلَى النَّارِ

و برای خدا همتایانی قرار دادند تا از راه او گمراه کنند. بگو: برخوردار شوید که به یقین بازگشت شما به سوی آتش است.

مداومت بر این ذکر، قلب ذاکر را از آلودگی‌های شرک‌آمیز پاک کرده و او را به سوی تحقق توحید عملی و قلبی رهنمون می‌سازد. این ذکر، چونان سپری استوار، ذاکر را در برابر وسوسه‌های نفسانی و انحرافات محافظت می‌کند.

بخش سوم: شکر و اخلاص، پایه‌های سعادت ابدی

ذکر «شُكْرًا لِلَّهِ»

یکی از اذکار معنوی و سکرآور، ذکر «شُكْرًا لِلَّهِ» است که ریشه در آیات ۱۵۲ سوره بقره و ۱۴۷ سوره نساء دارد:

فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَاشْكُرُوا لِي وَلَا تَكْفُرُونِ

پس مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم، و شکر مرا به جای آرید و ناسپاسی نکنید.

مَا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِنْ شَكَرْتُمْ وَآمَنْتُمْ ۚ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا

اگر شکر کنید و ایمان آورید، خدا چه نیاز به عذاب شما دارد؟ و خدا همواره سپاس‌پذیر و داناست.

این ذکر، چونان شرابی گوارا، قلب ذاکر را از پراکندگی و یأس آزاد کرده و او را به سوی شادمانی و قوت معنوی هدایت می‌کند. شکر الهی، چونان کلیدی است که درهای رحمت و برکت را به روی ذاکر می‌گشاید و او را از بلاها و محرومیت‌ها در امان می‌دارد. این ذکر، ذاکر را به حرکت و پویایی معنوی سوق داده و قلب او را از ضعف و ناامیدی رها می‌سازد.

ذاکری که این ذکر را با حضور قلب تکرار می‌کند، چونان کشاورزی است که با شکر نعمت‌های الهی، زمین قلب خود را بارور ساخته و محصول سعادت و سرمستی معنوی برداشت می‌کند.

ذکر «إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ»

فرازی دیگر از قرآن کریم که در مسیر تسلیم و رضا نقش بسزایی دارد، در آیه ۱۹ سوره عنکبوت آمده است:

أَوَلَمْ يَرَوْا كَيْفَ يُبْدِئُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ ۚ إِنَّ ذَٰلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرٌ

آیا ندیده‌اند که خدا چگونه آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند؟ به یقین این بر خدا آسان است.

این ذکر، چونان آینه‌ای که عظمت قدرت الهی را بازمی‌تاباند، ذاکر را به سوی تسلیم و رضا در برابر مشیت الهی هدایت می‌کند. این فراز، به ذاکر یادآوری می‌کند که هر آنچه خداوند اراده کند، به آسانی محقق می‌شود و تلاش برای دخالت در مشیت الهی، چونان کوششی بیهوده است. این ذکر، قلب ذاکر را از دغدغه‌های بی‌مورد آزاد کرده و او را به سوی آرامش و توکل رهنمون می‌سازد.

بخش چهارم: اخلاص و خیرخواهی، قله‌های سلوک معنوی

ذکر «إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»

یکی از اذکار اختصاصی اولیای الهی، فرازی از آیه ۱۶۲ سوره انعام است:

إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

به یقین، نماز من و آیین‌های من و زندگی من و مرگ من برای خدا، پروردگار جهانیان است.

این ذکر، چونان پرچمی برافراشته در قله اخلاص، بیانگر تسلیم کامل ذاکر در همه ابعاد وجودی‌اش به خداوند است. مداومت بر این ذکر، ذاکر را به سوی قرب و وجد الهی هدایت کرده و او را در هر حرکت و سکناتش به سوی ذات اقدس الهی سوق می‌دهد. این ذکر، قلب ذاکر را از هرگونه تعلق به غیر خدا آزاد کرده و او را به سوی وحدت وجودی رهنمون می‌سازد.

ذاکری که این ذکر را با حضور قلب تکرار می‌کند، چونان پرنده‌ای است که بال‌هایش را در آسمان بی‌کران الهی گشوده و به سوی قله‌های معرفت و وصال پرواز می‌کند.

ذکر «رَبِّ اجْعَلْ هَٰذَا بَلَدًا آمِنًا»

آخرین ذکر مورد بررسی، فرازی از آیه ۱۲۶ سوره بقره است:

رَبِّ اجْعَلْ هَٰذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ

پروردگارا، این [سرزمین] را شهری امن قرار ده، و مردمش را، کسانی از آنان که به خدا و روز واپسین ایمان آورده‌اند، از ثمرات [آن] روزی ده.

این ذکر، چونان دعایی از اعماق قلب انبیای الهی، خیر عمومی و سعادت جمعی را طلب می‌کند. ذاکری که این ذکر را زمزمه می‌کند، چونان دریایی وسیع، دلش برای خیر همگان می‌تپد و از تنگ‌نظری و خودخواهی به دور است. این ذکر، ذاکر را به سوی ایثار و خدمت به خلق هدایت کرده و او را از اسارت در حصار خودخواهی رها می‌سازد.

این دعا، چونان بذری است که در خاک ایمان کاشته شده و با مراقبت و مداومت، درختی تنومند از عدالت و خیرخواهی به بار می‌آورد.

جمع‌بندی: اذکار قرآنی، چراغ‌های راه سعادت

اذکار قرآنی مورد بررسی در این نوشتار، هر یک چونان گوهری درخشان در گنجینه معارف الهی، راه را برای سالکان طریق معرفت روشن می‌سازند. این اذکار، که ریشه در آیات نورانی قرآن کریم دارند، ذاکر را به سوی توحید، توکل، تسلیم، اخلاص و خیرخواهی هدایت کرده و قلب او را از زنگارهای نفسانی پاک می‌کنند. مداومت بر این اذکار، به‌ویژه در قالب ذکر خفی و قلبی، چونان کلیدی آسمانی، درهای معرفت و سعادت را به روی ذاکر می‌گشاید.

این مجموعه، با تبیین دقیق آثار و ویژگی‌های این اذکار، نشان داد که چگونه این فرازهای قرآنی می‌توانند سالک را از محدودیت‌های مادی و نفسانی رها کرده و به سوی مقامات والای عرفانی رهنمون سازند. ذاکر با التزام به این اذکار و رعایت اصول اخلاقی و معنوی، چونان پرنده‌ای که در آسمان بی‌کران الهی پرواز می‌کند، به سوی مقصد نهایی خود، یعنی قرب الهی، هدایت می‌شود.