متن درس
استخاره قرآنی: تبیین علمی و معنوی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه سوم
مقدمه
دانش استخاره، گوهری گران‌بها در گنجینه علوم معنوی اسلام است که چونان چراغی فروزان، راهنمای جویندگان حقیقت در ساحت قدسی قرآن کریم است. این علم پیشرفته، که ریشه در الهامات الهی و ارتباط معنوی با کلام وحی دارد، نیازمند نظام‌مندی، تدوین و پالایش است تا جایگاه شایسته خود را در میان علوم دینی بازیابد. هدف، تبیین اصول، قواعد و رموز استخاره است، با تأکید بر آداب معنوی و شرایط باطنی لازم برای بهره‌مندی از این علم، تا راهی روشن برای انس با قرآن کریم و دریافت الهامات آن فراهم آید.
بخش نخست: مبانی و آداب استخاره قرآنی
نیت: کلید ورود به ساحت قدسی قرآن
نیت، چونان کلیدی است که درِ ساحت قدسی قرآن کریم را می‌گشاید. پیش از هرگونه اقدام برای استخاره، لازم است نیت با خلوص و تمرکز کامل شکل گیرد، زیرا بدون رعایت این تقدم، ارتباط معنوی با قرآن برقرار نمی‌شود و استخاره از اعتبار ساقط می‌گردد. نیت، اراده‌ای است که دل را به سوی دریافت الهامات الهی سوق می‌دهد و بی‌آن، فرایند استخاره فاقد استجماع لازم برای کشف حال خواهان است. این شرط، بر اهمیت آمادگی درونی تأکید دارد و نشان می‌دهد که استخاره، فراتر از عملی مکانیکی، نیازمند پالایش نفس و تمرکز قلب است.
استجماع: حال معنوی و عنایت الهی
استجماع، حالتی معنوی است که صاحب استخاره را برای ورود به ساحت قرآن آماده می‌سازد. گاه حتی فردی که دانش استخاره را به‌صورت موهوبی از خداوند دریافت کرده است، ممکن است در لحظه‌ای خاص فاقد این حال باشد و نتواند به ساحت قدسی قرآن راه یابد. این امر، وابستگی عمیق این علم به عنایت الهی را آشکار می‌سازد. صاحب استخاره، هرچند برخوردار از ملکه‌ای قدسی باشد، در صورت فقدان استجماع، از انجام استخاره بازمی‌ماند، زیرا این علم، امری غیراکتسابی و وابسته به حالات باطنی است.
درنگ:
استخاره، علمی موهوبی است که به حالات معنوی و عنایت الهی وابسته است. فقدان استجماع، حتی برای صاحب این علم، مانع از ورود به ساحت قدسی قرآن می‌شود.
محدودیت‌های زمانی و معنوی صاحبان استخاره
انتظار از صاحبان استخاره برای بهره‌جویی مداوم از این دانش، انتظاری نادرست است. این علم، چونان گلی ظریف، در بستر حالات معنوی شکوفا می‌شود و نمی‌توان آن را به‌صورت مکانیکی و در هر لحظه مطالبه کرد. مردم باید آگاه باشند که صاحبان این علم، گاه در حال ارتباط معنوی نیستند و این محدودیت، نه از ضعف آنان، بلکه از ماهیت معنوی و غیراکتسابی استخاره نشئت می‌گیرد. این ویژگی، استخاره را از علوم ظاهری متمایز می‌سازد و بر ضرورت احترام به شرایط باطنی صاحب آن تأکید دارد.
پویایی استجماع و سرعت دستیابی
استجماع، گاه در کم‌ترین لحظه پدید می‌آید، چونان جرقه‌ای که ناگهان در دل تاریکی می‌درخشد. این ویژگی، به صاحبان استخاره امکان می‌دهد تا در زمانی اندک، شمار بسیاری استخاره انجام دهند، مشروط بر آن‌که حال معنوی لازم فراهم باشد. این پویایی، کارایی و انعطاف‌پذیری این علم را نشان می‌دهد، اما همچنان وابستگی آن به عنایت الهی را یادآور می‌شود.
روش‌های دستیابی به استجماع
استجماع می‌تواند از طریق ذکر، عبادت یا حتی بدون تمسک به ابزار خاصی حاصل شود. دستیابی به استجماع از طریق عبادت، راهی معمول و در دسترس است، اما استجماع بدون ابزار، چونان صعودی دشوار به قله‌ای رفیع، نیازمند پالایش عمیق نفس است و به‌سختی ظهور می‌یابد. این تنوع روش‌ها، بر انعطاف‌پذیری و عمق معنوی این علم دلالت دارد و نشان می‌دهد که هر مسیر، نیازمند آمادگی و خلوص خاص خود است.
بخش دوم: تحلیل زبانی و معنایی در استخاره
تجزیه و ترکیب در تفسیر آیات
در استخاره، تحلیل آیات قرآنی نیازمند رویکردی دوگانه است: نخست، تجزیه واژگان برای درک معانی پایه‌ای و سپس، بررسی نقش ترکیبی آن‌ها در متن آیه. این روش، چونان کندوکاوی دقیق در معدن معانی، به استخراج مفاهیم عمیق و کاربردی منجر می‌شود. تجزیه واژگان، پایه‌ای برای فهم اصطلاحات استخاره فراهم می‌کند، در حالی که معنای ترکیبی، کاربرد عملی آیه را در راستای نیت خواهان روشن می‌سازد.
آموزش اصطلاحات و معانی ترکیبی
در بخش هشتم این کتاب، مهم‌ترین و پرکاربردترین واژگان، که از آن‌ها به‌عنوان «اصطلاحات استخاره» یاد شده، آموزش داده شده و معانی ترکیبی آن‌ها در ذیل هر آیه تبیین گردیده است. این ساختار آموزشی، چونان نقشه‌ای راهنما، به صاحب استخاره کمک می‌کند تا معانی کلی را با نیت‌های خاص تطبیق دهد و تفسیری دقیق و متناسب ارائه نماید. این نظام‌مندی، گامی اساسی در جهت تدوین علمی این دانش است.
درنگ:
تحلیل دوگانه واژگان و معانی ترکیبی در استخاره، ابزارهایی برای استنباط دقیق فراهم می‌کند و بر ضرورت نظام‌مندی این علم تأکید دارد.
رویکرد کلی در تفسیر معانی
هدف این کتاب، ارائه کلی‌ترین معانی است که با نیت هر خواهانی سازگار باشد. صاحب استخاره می‌تواند با توجه به نیت خاص، دقیق‌ترین و جزئی‌ترین تفسیر را از هر آیه استخراج کند. این رویکرد، چونان دری وسیع، امکان انطباق معانی قرآنی با نیازهای متنوع را فراهم می‌آورد، اما تبیین جزئیات فراتر از حوصله این کتاب است و به اجتهاد فردی واگذار شده است.
بخش سوم: جایگاه تاریخی و دینی استخاره
پیچیدگی و ضرورت نظام‌سازی
استخاره، علمی پیشرفته است که همانند منطق، نیازمند تدوین، ساماندهی و نظام‌سازی است. این علم، چونان درختی کهنسال که شاخه‌هایش در گذر زمان پراکنده شده، با کم‌مهری برخی از عالمان علم دینی رو به افول نهاده است. ضرورت احیای این علم، در بازسازی ساختارهای علمی و معنوی آن نهفته است تا بار دیگر درخشان و پویا گردد.
آموزش استخاره در سنت معصومین علیهم‌السلام
روایات گواهی می‌دهند که حضرات معصومین علیهم‌السلام این علم معنوی را آموزش می‌دادند یا خود آن را فرا می‌گرفتند. این آموزش، چونان امانت امامت، در جای خود و در مباحث ولایی باید بررسی شود. نوع استخاره‌ای که معصومین تعلیم می‌دادند، فراتر از روش‌های ساده مانند تسبیح یا رقعه بود و به حقایقی عمیق اشاره داشت که به دلیل محدودیت‌های تاریخی، از جمله غربت شیعه و شرایط استبداد و ظلم، به دیگران منتقل نشد.
قرآن کریم: «وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً ۚ فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ»
ترجمه: «و شایسته نیست که مؤمنان همگی [برای جهاد] بیرون روند. پس چرا از هر گروهی از آنان، دسته‌ای بیرون نروند تا در دین آگاهی یابند؟» (سوره توبه، آیه ۱۲۲)
امید به احیای علوم معنوی
به برکت صفا و خون شهدای انقلاب ۵۷، امید است که با پیشرفت علم دینی و رهایی از ظاهرنگری صرف، این دانش‌های معنوی برای مردم تبیین گردد. حوزه‌های علمی، با گذر از جمود و توجه به باطن دین، می‌توانند بستری برای شکوفایی این علوم فراهم آورند. این تحول، چونان نسیمی که باغی خزان‌زده را زنده می‌کند، به احیای دانش‌های پنهان قرآنی منجر خواهد شد.
درنگ:
احیای علوم معنوی، نیازمند گذر از ظاهرنگری و تحول در علم دینی است تا دانش‌های پنهان قرآنی استخراج گردد.
دانش‌های ناشناخته در قرآن
قرآن کریم، اقیانوسی بی‌کران از دانش‌های معنوی است که بسیاری از آن‌ها هنوز ناشناخته مانده‌اند. حتی نامی از این علوم در کتاب‌های موجود یافت نمی‌شود. امید است که با توفیق الهی، روزی فرا رسد که این علوم استخراج شوند، هرچند این امر ممکن است در آینده‌ای دور محقق گردد. این دعوت، چونان فراخوانی به کاوش در ژرفای وحی، پژوهشگران را به سوی کشف این گنجینه‌ها فرا می‌خواند.
بخش چهارم: حلال‌درمانی و شرایط معنوی استخاره
حلال‌درمانی: پایه علوم معنوی
برای دستیابی به علوم معنوی مانند استخاره، ترویج دانش «حلال‌درمانی» ضروری است. این دانش، چونان خاک حاصلخیزی است که بذر علوم اعطایی در آن می‌روید. علوم موهوبی هرگز از بستر حرام برنمی‌خیزند و از خاستگاه‌های ناپاک فرسنگ‌ها فاصله دارند. پاکی رزق، شرط اساسی برای دریافت الهامات الهی است.
طهارت روح و رزق طیب
عبادت و ذکر، بدون طهارت روح و دوری از لقمه حرام یا غیرطیب، چونان نمازی بدون وضوست که هیچ اثری ندارد. رزقی طیب است که با خست، تحقیر یا تکدی به دست نیاید. پول ناچیز توزیع‌شده در برخی مراکز دینی، که از وصف طیب دور است، نمی‌تواند بستر رشد معنوی باشد. هر توجیهی، اثر نامطلوب این رزق را از بین نمی‌برد، همان‌گونه که نذری تهیه‌شده از مال حرام، با انتساب به معصومین علیهم‌السلام پاک نمی‌شود.
درنگ:
رزق غیرطیب، مانع رشد معنوی است و حلال‌درمانی، شرط اساسی برای دریافت علوم موهوبی مانند استخاره است.
تأثیر رزق غیرطیب بر علم دینی
رزق‌های پست و سست، چونان زنجیری بر پای روح، مانع ارتقای معنوی می‌شوند. دستی که برای پولی ناچیز دراز می‌شود، لقمه‌ای غیرطیب به ارمغان می‌آورد. اگر علم دینی به روش کنونی ادامه دهد و رزق طلاب را غیرطیب سازد، نمی‌توان امیدی به استخراج علوم معنوی قرآنی داشت. این نقد، بر ضرورت تحول در روش‌های تأمین رزق تأکید دارد تا بستری پاک برای رشد معنوی فراهم آید.
شروط انس با قرآن
انس با قرآن کریم و بهره‌گیری از الهامات آن، دو شرط اساسی دارد: نخست، دوری از مال حرام، و دوم، بهره‌مندی از رزق طیب. این شروط، نه‌تنها برای استخاره، بلکه برای دیگر علوم موهوبی مانند تعبیر خواب نیز ضروری است. رزق طیب، فراتر از حلال بودن، باید از هرگونه خست و تحقیر به دور باشد تا دل را برای دریافت الهامات آماده سازد.
قرآن کریم: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ»
ترجمه: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از پاکیزه‌های آنچه روزی‌تان داده‌ایم بخورید.» (سوره بقره، آیه ۱۷۲)
بخش پنجم: نوآوری و ساختار کتاب
نوآوری در تبیین اصول و رموز
این کتاب، برای نخستین بار در جهان اسلام، اصول، قواعد و رموز استخاره را به‌صورت نظام‌مند تبیین می‌کند. این تلاش، چونان بنایی نوین در عرصه علم دینی، گامی پیشگامانه برای احیای این دانش است. ارائه این اصول، راه را برای تکامل علمی استخاره هموار می‌سازد و بستری برای پژوهش‌های آتی فراهم می‌آورد.
نیاز به تکامل علمی
دانشی که برای نخستین بار ارائه می‌شود، به تکامل نهایی خود نمی‌رسد. استخاره، چونان نهالی نورس، نیازمند فضای آزاد اندیشه و حمایت از عالمان برخوردار از این علم است تا به جایگاه شایسته خود دست یابد. سخت‌گیری برخی عالمان بانفوذ بر پژوهشگران این حوزه، مانعی است که باید با ایجاد فضایی باز و پویا برطرف شود.
محتوای جلد نخست
جلد نخست این کتاب، به بررسی مباحث مقدماتی پرداخته است، از جمله مشروعیت و توجیه‌پذیری استخاره با قرآن کریم و دیگر روش‌ها، خردپذیر بودن آن و تفاوت‌هایش با علوم مشابه. همچنین، جایگاه استخاره از دیدگاه قرآن، روایات و عالمان دینی بررسی شده است. این ساختار، چونان پایه‌ای استوار، زمینه را برای فهم عمیق‌تر فراهم می‌کند.
سیر تاریخی و افول استخاره
بررسی سیر تاریخی نشان می‌دهد که عالمان سده‌های نخستین عصر غیبت، بیش از عالمان متأخر، به استخاره توجه داشته‌اند. این افول، نتیجه محدودیت‌های تربیتی در علم دینی است که با نگاهی به حجم روایات در کتب معتبر مانند کافی، محاسن، تهذیب، مصباح کفعمی و بحارالانوار، آشکار می‌شود. فقهایان، بحث استخاره را در باب نماز و به بهانه نماز استخاره مطرح کرده‌اند، که نشان‌دهنده ارتباط عمیق آن با عبادات است.
فقدان منابع علمی معتبر
جز معدود کتب معتبر، کتابی با توانمندی علمی در باب استخاره نگاشته نشده است. کتاب‌های کنونی، فاقد وجاهت علمی‌اند و وظیفه نهادهای فرهنگی است که با معیار قرار دادن منابع علمی، از نشر آثار غیرمعتبر جلوگیری کنند. این خلأ، بر ضرورت تولید منابع علمی و دقیق تأکید دارد.
درنگ:
فقدان منابع علمی معتبر در باب استخاره، وظیفه نهادهای فرهنگی را در جلوگیری از نشر آثار غیرمعتبر سنگین‌تر می‌کند.
بخش ششم: ماهیت انشایی و پویای استخاره
استخاره به‌عنوان استخراج و ابداع
استخاره، امری انشایی و ایجادی است که نیازمند مراجعه به نفس و بهره‌مندی از ملکه‌ای قدسی است. این علم، چونان چشمه‌ای زلال، از دل صاحب استخاره می‌جوشد و با الهام الهی، معانی آیات قرآنی را برای نیت‌های خاص تبیین می‌کند. قواعد و رموز، ابزارهایی اعدادی برای ظهور این ملکه‌اند و نقش هدایتگر دارند.
وجوه متعدد آیات
هر آیه در استخاره، چونان آیینه‌ای چندوجهی، معانی متعددی دارد که با توجه به نیت خواهان و شرایط زمانی و مکانی تغییر می‌یابد. گاه لازم است تفسیر آیه با در نظر گرفتن اوضاع اجتماعی و نیازهای جمعی انجام شود، نه صرفاً نیت فردی. این پویایی، استخاره را به علمی زنده و کاربردی تبدیل می‌کند.
نقش کتاب به‌عنوان راهنما
این کتاب، راهنمایی برای رسیدن به برخی وجوه آیات است و باب اجتهاد در این علم را باز نگه می‌دارد. استخاره، چونان برات دلی است که قواعده‌مند در درون آدمی شکل می‌گیرد و قواعد و اصطلاحات، تنها مقدماتی برای ظهور الهامات الهی‌اند.
بخش هفتم: آداب و احترام به قرآن کریم
آداب نزدیک شدن به قرآن
نزدیک شدن به قرآن کریم در استخاره، نیازمند رعایت آدابی ویژه است. کسی که به این ساحت قدسی گام می‌نهد، باید با وضوی ظاهری و طهارت باطنی همراه باشد. عجله، ریا یا خودنمایی، چونان غباری بر آیینه دل، مانع دریافت رحمت قرآنی می‌شود.
قرآن کریم: «وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَزِيدُ الظَّالِمِينَ إِلَّا خَسَارًا»
ترجمه: «و ما آنچه را برای مؤمنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل می‌کنیم، ولی ستمگران را جز زیان نمی‌افزاید.» (سوره اسراء، آیه ۸۲)
عواقب سوءاستفاده از قرآن
کسی که با نیت ناپاک، مانند فریب دیگران، به قرآن روی آورد، ممکن است به راهی هدایت شود که به زیان او منجر گردد. کم‌ترین بی‌حرمتی یا شیطنت در ساحت قرآن، بدبختی و خسران را به دنبال دارد. برای مثال، تلاش برای تحمیل خودروی تصادفی به دیگری از طریق استخاره، ممکن است به شکست خود شخص منجر شود.
احترام عملی به قرآن
تجربه نشان می‌دهد که قرآن کریم باید به‌تنهایی در جیب قرار گیرد و با اشیایی مانند مهر یا تسبیح همراه نشود. قرآن، چونان شخصی زنده و قدسی، شایسته احترامی ویژه است. این کتاب آسمانی، حقیقتی زنده دارد که در قیامت برای بندگان آشکار می‌شود. استفاده ابزاری از قرآن برای کسب اعتبار، حرمت آن را خدشه‌دار می‌کند و به خسران منجر می‌شود.
قرآن کریم: «قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ عَلَىٰ أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هَٰذَا الْقُرْآنِ لَا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَلَوْ كَانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيرًا»
ترجمه: «بگو اگر انسان‌ها و پریان گرد آیند تا همانند این قرآن را بیاورند، نمی‌توانند مثل آن را بیاورند، هرچند برخی پشتیبان دیگری باشند.» (سوره اسراء، آیه ۸۸)
انس مداوم با قرآن
انس با قرآن کریم، از کودکی و پیش از توانایی خواندن و نوشتن، می‌تواند دل را برای دریافت الهامات آماده سازد. قرآن، انیس تنهایی دل‌های پاک است و بارها خواندن آن، راهی برای تعمیق این انس است. با این حال، این انس باید با همراهی مقام عصمت باشد تا به نتیجه مطلوب منجر شود.
بخش هشتم: نقد وضعیت کنونی و آینده علم دینی
نقد کتاب‌های موجود
متأسفانه، بسیاری از کتاب‌های کنونی درباره استخاره، حرمت قرآن کریم را پاس نمی‌دارند و فاقد عمق علمی‌اند. عالمان گذشته، به مراتب به حقیقت این علم آگاه‌تر بودند، در حالی که آثار امروزی با کاستی‌های بسیار همراه‌اند. این کاستی‌ها، نه‌تنها به دیانت خدمتی نمی‌کنند، بلکه حرمت قرآن را نیز خدشه‌دار می‌سازند.
نیاز به معیارهای ارزشیابی
نبود معیارهای دقیق برای ارزیابی کتاب‌های استخاره، خلأیی در نظام مدیریتی علم دینی است. این کتاب می‌کوشد این خلأ را پر کند و معیاری برای تولید آثار علمی معتبر ارائه دهد. همچنین، کتاب‌های مرتبط با فال‌گیری، رمل و اسطرلاب، اغلب جنبه تجاری دارند و از حقیقت این علوم خالی‌اند، هرچند خود این دانش‌ها دارای حقیقت‌اند.
علل افول استخاره
افول شدید استخاره، نتیجه میدان‌دار نبودن عالمان ربانی و محدودیت‌های تربیتی در علم دینی است. این امر، به زیان جامعه دینی تمام می‌شود و شیعیان، به‌عنوان ایتام آل نبی علیهم‌السلام، تاوان آن را می‌پردازند. تحول در علم دینی و حمایت از عالمان معنوی، راهی برای احیای این علم است.
درنگ:
افول استخاره، نتیجه محدودیت‌های تربیتی در علم دینی است و احیای آن، نیازمند حمایت از عالمان ربانی و تحول در این حوزه است.
جمع‌بندی نهایی
دانش استخاره، چونان گوهری درخشان در گنجینه علوم دینی، نیازمند نظام‌مندی، پالایش نفس و احترام عمیق به قرآن کریم است. این علم، با وابستگی به استجماع، ملکه قدسی و رزق طیب، راهی برای انس با کلام الهی و دریافت الهامات آن فراهم می‌آورد. افول این دانش در علم دینی، نتیجه کم‌توجهی به جنبه‌های باطنی است که با تحولات تربیتی و فرهنگی، قابل احیاست. این کتاب، با تبیین اصول و رموز استخاره، گامی نوین در این مسیر برداشته و باب اجتهاد را برای پژوهشگران باز نگه داشته است. تأکید بر آداب، خلوص نیت و همراهی قرآن با عصمت، از اصول کلیدی این علم است. امید است که با پیشرفت علم دینی و ایجاد فضای آزاد اندیشه، دانش‌های پنهان قرآنی استخراج شود و جامعه از برکات آن بهره‌مند گردد.
با نظارت صادق خادمی