متن درس

استخاره قرآنی: بازخوانی و نقد دیدگاه‌های علامه مجلسی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، جلسه (17)

مقدمه

استخاره، به‌مثابه یکی از موضوعات محوری در فقه و کلام اسلامی، از منظری عمیق و نقادانه در درس‌گفتارهای استاد مورد بررسی قرار گرفته است. این نوشتار با هدف بازخوانی و تحلیل دیدگاه‌های علامه مجلسی، به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین محدثان شیعه، به تبیین جایگاه استخاره در نظام معرفتی و عملی اسلام می‌پردازد. ساختار این کتاب به‌گونه‌ای تنظیم شده است که با رویکردی علمی و نظام‌مند، مفاهیم کلیدی را استخراج و تحلیل نماید.

بخش اول: نقد دیدگاه‌های علامه مجلسی در باب استخاره

استقلال دانش استخاره

یکی از نقدهای بنیادین بر دیدگاه علامه مجلسی، درآمیختن دانش استخاره با دانش تفسیر است. علامه آگاهی بر اصطلاحات تفسیری نظیر محکم و متشابه را برای فهم استخاره کافی می‌داند، حال آنکه دانش استخاره، به‌عنوان شاخه‌ای متمایز و متعالی، از ابزارهای تفسیری فراتر می‌رود. این دانش، نیازمند درکی عمیق از ارتباط معنوی با قرآن کریم است و درآمیختن آن با تفسیر، به ساده‌سازی این معرفت والا منجر می‌شود. استقلال استخاره، همانند پلی است که انسان را از محدودیت‌های عقل فردی به سوی هدایت الهی رهنمون می‌سازد.

برتری دانش استخاره بر تفسیر

استخاره، فراتر از تحلیل متنی آیات، به‌عنوان ابزاری عرفانی و کاربردی، جایگاهی والاتر از دانش تفسیر دارد. بسیاری از مفسران، به‌رغم تسلط بر علوم تفسیری، از آگاهی لازم در باب استخاره بی‌بهره‌اند. این برتری، ریشه در جنبه‌های معنوی و عملی استخاره دارد که آن را نه‌تنها وسیله‌ای برای رفع تردید، بلکه مسیری به سوی معرفت الهی می‌سازد. نادیده گرفتن این جایگاه، نشانه‌ای از عدم شناخت عمیق این دانش است.

نقد سخنان ابن ادریس

علامه مجلسی، سخنان ابن ادریس را تحت عنوان «فذلکة» (نتیجه‌گیری) مورد نقد قرار داده است. این نقد، بخشی از رویکرد تحلیلی علامه در بررسی روایات است که با استناد به منابع پیشین، دیدگاه‌های مخالف را ارزیابی می‌کند. عنوان «فذلکة» نشان‌دهنده تلاش برای خلاصه‌سازی و نتیجه‌گیری از مباحث پیشین است.

اعتبار روایی علامه مجلسی

علامه مجلسی، به‌عنوان محدثی معتبر، از تسلطی بی‌نظیر بر روایات برخوردار است که او را در مقایسه با ابن ادریس، مرجعی برجسته در نقد و تحلیل احادیث می‌سازد. این اعتبار، ریشه در گستردگی دانش روایی و توانایی او در تحلیل عمیق متون دینی دارد.

بررسی گسترده استخاره

علامه مجلسی، استخاره را در بیش از شصت صفحه به‌صورت جامع بررسی کرده است. این بررسی، شامل نقل، نقد و استدلال است که جایگاه او را در فقه شیعه تثبیت می‌کند. تعهد علامه به تحلیل تفصیلی، نشان‌دهنده عمق علمی و اهتمام او به این موضوع است.

بخش دوم: اصل استخاره و روایات معتبر

مبنای روایی استخاره

اصل استخاره، بر اساس روایات معتبر، بر تسلیم و توکل به پروردگار استوار است. انسان، به‌جای استبداد به رأی، باید به خداوند توسل جوید، به جهل خود نسبت به مصالح اقرار کند، و امور را به او تفویض نماید. این فرآیند، همانند رابطه عبد جاهل و عاجز با مولای عالم و قادر، طلب خیر برای دنیا و آخرت را در بر می‌گیرد.

روایت: «إنَّ الأصلَ فی الاستخارةِ الَّذی تَدُلُّ علیهِ أکثرُ الأخبارِ المُعتَبَرةِ، هوَ أن لا یَکونَ الإنسانُ مُستَبِدًّا برَأیهِ، مُعَمِّدًا على نَظَرهِ وعَقلهِ، بل یَتوسَّلُ برَبِّهِ تعالى، ویَتَوَکَّلُ علیهِ فی جَمیعِ أمورِهِ، ویَقِرُّ عِندَهُ بجَهلِهِ بمَصالِحِهِ، ویُفَوِّضُ جَمیعَ ذلکَ إلیهِ، ویَطلُبُ مِنهُ أن یَأتیَ بما هوَ خیرٌ لهُ فی آخِرَتهِ وأوَّلاهُ، کما هوَ شأنُ العبدِ الجاهلِ العاجزِ معَ مولاهُ العالمِ القادرِ.»

ترجمه: اصل در استخاره، که اکثر روایات معتبر بر آن دلالت دارند، این است که انسان به رأی خود استبداد نورزد، به نظر و عقل خود تکیه نکند، بلکه به پروردگارش توسل جوید، در همه امور بر او توکل کند، به نادانی خود در برابر مصالحش اقرار نماید، همه امور را به او واگذار کند، و از او طلب کند آنچه برای آخرت و دنیای او خیر است، همان‌گونه که شأن بنده نادان و ناتوان در برابر مولای دانا و تواناست.

شیوه دعا در استخاره

دعا در استخاره می‌تواند با یا بدون نماز، و حتی با آنچه به ذهن خطور کند، انجام شود، مشروط بر آنکه دعای مأثور در دسترس نباشد. این انعطاف، بر اساس اخبار عام، استخاره را عملی در دسترس و خالصانه می‌سازد.

عمل و رضایت به نتیجه

پس از دعا، انسان باید به سوی آنچه قصد کرده پیش رود و به هر نتیجه‌ای، اعم از سود یا زیان، راضی باشد. این رضایت، نشانه تسلیم کامل به قضای الهی و تقویت‌کننده ایمان و توکل است.

الهام قلبی و استشاره

پس از استخاره، عمل به آنچه در قلب واقع می‌شود و بر ظن غالب است، به‌عنوان نشانه‌ای از هدایت الهی تلقی می‌گردد. پس از آن، استشاره با مؤمنین، مکمل این فرآیند است و بر نقش جامعه مؤمنین در هدایت فردی تأکید دارد.

انواع دیگر استخاره

استخاره با رقاع، بنادق، قرعه با تسبیح و حصا، یا تفأل به قرآن کریم، در مراتب بعدی قرار دارند. این ابزارها، به‌ترتیب از ساده به پیچیده، رویکردی تدریجی در طلب خیر ارائه می‌دهند.

جواز انواع استخاره

اکثر اصحاب، جواز همه انواع استخاره را پذیرفته‌اند و آن را در کتب فقهی و دعایی خود آورده‌اند. این اجماع عملی، استخاره را به‌عنوان عملی گسترده در فقه شیعه تثبیت می‌کند.

نقد ابن ادریس و دیدگاه محصلون

ابن ادریس، شقوق اخیر استخاره (رقاع، بنادق، قرعه) را به دلیل ضعف سندی و روایت از فطحیان ملعون مانند زرعة و سماعة انکار کرده است. محصلون اصحاب نیز این انواع را در کتب عبادی، نه فقهی، ذکر کرده‌اند، که نشان‌دهنده احتیاط در پذیرش آنهاست.

دیدگاه شیخین و ابن براج

شیخین (شیخ مفید و شیخ طوسی) و ابن براج، استخاره‌های مذکور را در کتب فقهی خود نیاورده‌اند، که نشانه احتیاط یا عدم اولویت در فقه عملی است.

موافقت محقق حلی

محقق حلی، رقاع و دستورات «افعل و لا تفعل» را شاذ دانسته و اعتباری برای آنها قائل نشده است. این دیدگاه، بر احتیاط روایی تأکید دارد.

نقل از شیخ مفید

اصل کلام از شیخ مفید در «مقنعه» است که روایات دعا و استشاره را آورده و رقاع را شاذ دانسته، صرفاً برای رخصه ذکر کرده است، نه تحقق عمل.

احتمال تحریف در نقل مفید

سید بن طاووس، با استناد به نسخه‌ای قدیمی از «مقنعه» که در زمان حیات مفید نوشته شده، معتقد است زیاده در مورد رقاع احتمالاً از مفید نیست و ممکن است حاشیه‌ای باشد که به متن وارد شده است.

تأویل و پاسخ به مخالفان

اگر کلام از مفید باشد، تأویل به وجوه متعدد شده و به شبهات ابن ادریس و محقق حلی پاسخ داده شده است، اما به دلیل فایده اندک، از تفصیل آن خودداری شده است.

دیدگاه شهید اول

شهید اول در «ذکری» انکار ابن ادریس را بی‌مأخذ دانسته، زیرا رقاع در میان اصحاب مشهور است و جز او و تابعانش مانند شیخ نجم‌الدین، کسی آن را رد نکرده است.

اعتماد سید بن طاووس

سید بن طاووس، کتابی جامع در استخاره نگاشته و بر روایت رقاع اعتماد کرده، آثار عجایب و غرایب آن را ذکر کرده است. او نتایج رقاع را چنین تفسیر می‌کند: توالی امر، خیر محض؛ توالی نهی، شر محض؛ و تفرق، خیر و شر متناسب با ترتیب.

بخش سوم: جایگاه قرآن کریم در استخاره

تفأل به قرآن کریم

علامه مجلسی، تفأل به قرآن کریم را در آخرین مرتبه انواع استخاره قرار داده است. با این حال، آنچه در استخاره مورد اعتماد است، تنها قرآن کریم است که صاحب معرفت، غیب و رویت است و می‌تواند نسخه‌ای برای هدایت ارائه دهد.

ویژگی‌های قرآن کریم

قرآن کریم، عقل کل، کتاب معرفت الهی، وحی و غیب است و مهندسی عالم هستی را در خود دارد. این ویژگی‌ها، آن را به منبعی بی‌همتا برای هدایت در استخاره تبدیل می‌کند.

قرآن کریم: «وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ ۚ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ» (الشوری: ۵۱)

ترجمه: و هیچ بشری را نرسد که خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحی یا از پشت حجاب، یا فرستاده‌ای بفرستد و به اذن او آنچه بخواهد وحی کند، که او بلندمرتبه و حکیم است.

اهمال در بهره‌برداری از قرآن

علم دینی، گاه چنان به قرآن کریم بی‌توجهی نشان داده که گویی آن را مهم نمی‌شمارد. این اهمال، همانند گدایی است که از گنجینه‌ای بی‌کران غافل مانده و تقصیر را به صاحب گنج نسبت می‌دهد.

نقش قرآن در علوم مختلف

قرآن کریم، در هر علم و دانشی قواعد و اصول کاربردی دارد. دانشمندان معانی، بیان، بدیع، فلسفه، عرفان، علوم تجربی و روان‌شناسی، بدون مراجعه به این کتاب، نمی‌توانند سیر تکاملی علوم را دریابند. این کتاب، همانند چشمه‌ای زلال، سرچشمه همه علوم انسانی و الهی است.

روش استنباط از قرآن

ورود به قرآن کریم و استنباط از آن، نیازمند روش و متد دقیق است. باید با احتیاط و دقت به آیات نگریست، نه آنکه باب اجتهاد را بست. این روش، همانند کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید.

تأسف عالمان دینی

یکی از عالمان دینی برجسته، با شجاعتی مثال‌زدنی، تأسف خویش را از عدم غور کافی در قرآن کریم ابراز داشته است. این تأسف، نشان‌دهنده اهمیت والای این کتاب آسمانی است.

تمایز استخاره و تفأل

علامه مجلسی، میان استخاره و تفأل تفاوتی قائل نشده است، حال آنکه این دو از نظر مفهومی فاصله‌ای عظیم دارند. استخاره، طلب خیر از خداوند است، در حالی که تفأل، بیشتر به فال‌گیری نزدیک است و از عمق معنوی استخاره برخوردار نیست.

جمع‌بندی نهایی

استخاره، به‌عنوان عملی کلامی-فقهی با عمق عرفانی، در دیدگاه علامه مجلسی و نقدهای وارد بر آن، ابزاری متعالی برای طلب خیر از خداوند است. استقلال و برتری دانش استخاره بر تفسیر، جایگاه والای قرآن کریم به‌عنوان منبع معرفت و هدایت، و جواز انواع استخاره بر اساس اجماع اصحاب، از محورهای اصلی این تحلیل است. نقد انکار ابن ادریس و تأکید بر روش‌های تربیتی و عبادی، جواز استخاره را تأیید می‌کند. قرآن کریم، به‌مثابه سرچشمه علوم، نیازمند رویکردی کاربردی است و اهمال در بهره‌برداری از آن، چالشی بزرگ در علم دینی است. این کتاب، با بازخوانی دقیق دیدگاه‌های علامه مجلسی، استخاره را نه‌تنها ابزاری برای رفع تردید، بلکه پلی به سوی معرفت الهی معرفی می‌کند.