متن درس
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (22)
استخاره قرآنی: بررسی روایات و آداب طلب خیر
مقدمه
استخاره، به عنوان یکی از سنت‌های معنوی و عبادی در فرهنگ اسلامی، پلی است میان انسان و مبدأ الهی که او را در مسیر خیر و سعادت هدایت می‌کند. این عمل، نه تنها ابزاری برای تصمیم‌گیری در امور روزمره است، بلکه راهی برای تقویت ارتباط با عالم غیب و استمداد از رحمت بی‌کران الهی به شمار می‌رود. در این کتاب، با تکیه بر روایات معتبر از ائمه معصومین (ع)، به تبیین جنبه‌های عملی، پیشگیرانه و معنوی استخاره پرداخته‌ایم. این بخش، که برگرفته از تحلیل‌های عمیق روایات است، تلاش دارد تا با زبانی فاخر و ساختاری نظام‌مند، جایگاه استخاره را در علم دینی و زندگی مؤمنانه روشن سازد. محورهای اصلی این بررسی شامل چگونگی انجام استخاره در سجده آخر نماز صبح، دعاهای جامع برای طلب خیر در دین، دنیا و آخرت، آداب تمرکز در استخاره، و روش‌های خاص قرآنی و تسبیحی است که هر یک به نوبه خود، دریچه‌ای به سوی معرفت و هدایت الهی می‌گشایند.
بخش اول: استخاره در سجده آخر نماز صبح
روایت و روش انجام
روایتی از امام صادق (ع) نقل شده که چگونگی انجام استخاره در سجده آخر دو رکعت نماز فجر را تبیین می‌کند. این روایت، که از محمد بن علی بن الحسین با اسنادی از حماد بن عثمان نقل شده، چنین است:
«محمّدبن علي بن الحسين بإسناده عن حمّادبن عثمان، عن أبي عبدالله 7 أنّه قال في الاستخارة: أن يستخير الله الرجل في آخر سجدة من ركعتي الفجر مأة مرّة ومرّة، تحمد الله وتصلّي على النبي وآله، ثمّ تستخير الله خمسين مرّة، ثمّ تحمد الله وتصلّي على النبي 9 وتمّم المأة والواحدة».
ترجمه: امام صادق (ع) درباره چگونگی استخاره فرمودند: باید در سجده آخر نماز صبح، یکصد و یک مرتبه طلب خیر نمود، سپس خداوند را حمد گفت و بر محمد (ص) و آل او صلوات فرستاد، آنگاه پنجاه مرتبه طلب خیر کرد، و دوباره حمد خداوند و صلوات بر نبی (ص) و آل او فرستاد تا طلب خیر به یکصد و یک مرتبه کامل شود.
این روش، فرآیندی مرحله‌ای و نظام‌مند را نشان می‌دهد که بر تکرار و تمرکز تأکید دارد. سجده، به عنوان لحظه‌ای از نهایت خضوع در برابر پروردگار، بستری مناسب برای طلب خیر فراهم می‌آورد. نماز فجر، که در سپیده‌دم و پیش از آغاز روز ادا می‌شود، نمادی از شروع و پیشگیری است، گویی فرد با طلب خیر در این لحظه، روز خویش را با هدایت الهی آغاز می‌کند.
جنبه پیشگیرانه استخاره
استخاره در این روایت، بیش از آنکه درمانی برای مشکلات موجود باشد، رویکردی پیشگیرانه دارد. این عمل، فرد را پیش از ورود به چالش‌ها و دشواری‌ها به سوی هدایت الهی سوق می‌دهد. چنین رویکردی، استراتژی‌ای فعالانه در مدیریت زندگی دینی است که از آسیب‌ها پیشگیری می‌کند و بر اساس محتوای روایت، اولویت را به جلوگیری از مشکلات می‌دهد تا درمان پس از وقوع.
بخش دوم: دعای استخاره با تأکید بر خیر جامع
متن روایت و دعا
روایت دیگری از امام صادق (ع)، که از هارون بن مسلم از مسعده بن صدقه نقل شده، دعایی را ارائه می‌دهد که بر خیر جامع در دین، دنیا و آخرت تأکید دارد:
«عن هارون بن مسلم، عن مسعدة بن صدقة، عن الصادق 7 في حديث قال: اللهمّ، إنّي أستخيرک برحمتک، وأستقدرک الخير بقدرتک عليه؛ لأنّک عالم الغيب والشهادة، الرّحمن الرحيم، فاسألک أن تصلّي على محمّد النّبي وآله، كما صلّيت على إبراهيم وآل إبراهيم، إنّک حميد مجيد. اللهمّ إن كان هذا الأمر الذي أريده خير إليّ في ديني ودنياي وآخرتي فيسّره لي، وإن كان غير ذلک فاصرفه عنّي واصرفني عنه».
ترجمه: امام صادق (ع) در دعای استخاره می‌فرمودند: خداوندا، من به رحمت و بخشندگی‌ات از تو خیر می‌خواهم، و از تو می‌خواهم که مرا بر خیر توانا سازی به قدرت بالغی که داری؛ زیرا تو دانای غیب و آشکار، بخشنده و مهربانی، و از تو می‌خواهم که بر محمد، پیامبر اکرم (ص) و خاندان وی درود فرستی، همان‌گونه که بر ابراهیم و آل او درود فرستادی، که تو پسندیده و بزرگواری. خداوندا، اگر کاری که بر آنم تا آن را انجام دهم، برای دین، دنیا و آخرت من خیر است، پس آن را هموار و آسان فرما، و چنان‌چه چنین نیست و برای دین، دنیا یا آخرت خیری ندارد، هم آن کار را از من بازگردان و هم مرا از آن منصرف ساز.
این دعا، که ریشه در رحمت و قدرت الهی دارد، صلوات بر محمد (ص) و آل او را با اشاره به صلوات بر ابراهیم (ع) و آل او در بر می‌گیرد. این اشاره، ممکن است به آیه 54 سوره آل عمران مرتبط باشد:
قرآن کریم: رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ ۚ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ
ترجمه: پروردگارا، در میان آنان فرستاده‌ای از خودشان برانگیز تا آیات تو را بر ایشان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکشان گرداند، که تو خود توانا و حکیمی.
تحلیل دعا و جایگاه دنیا
این دعا، نمونه‌ای از ارتباط مستقیم با خداوند است که بر علم الهی به غیب تأکید دارد. نکته شایان توجه این است که خیر در این دعا به‌صورت گسترده و در سه ساحت دین، دنیا و آخرت طلب شده است. دنیا در این تعبیر، نه تنها نفی نمی‌شود، بلکه به عنوان نگینی در میان دین و آخرت قرار می‌گیرد. دنیا، بستری است که دین و آخرت در آن معنا می‌یابد، زیرا اعمال انسان در این عالم، تعیین‌کننده سعادت اخروی اوست. این دیدگاه، بر جایگاه مرکزی دنیا در ساختار سعادت کلی تأکید دارد و برخلاف تصورات رایج که دنیا را تحقیر می‌کنند، آن را اسم اعظم الهی می‌داند.
تمایز میان «دنیاداری» و «دنیامداری» در اینجا برجسته است. دنیاداری، بهره‌برداری سالم و متعادل از مواهب دنیا در مسیر کمال است، در حالی که دنیامداری، وابستگی مفرط و غفلت از اهداف متعالی را در پی دارد. این تمایز، در متون دینی، از جمله کتاب «روشنای دنیاداری و دنیامداری»، به تفصیل بررسی شده است. همچنین، این روایت بر این نکته تأکید دارد که سعادت آخرت بدون سلامت دنیا ممکن نیست، زیرا فقر و فلاکت با سعادت دینی سازگار نیست. پیامبران الهی، به عنوان الگوهای تعادل، هیچ‌گاه در فقر زیسته‌اند، بلکه از مواهب دنیا به‌گونه‌ای متعادل بهره برده‌اند.
مثبت‌نگری در دعا
یکی از ویژگی‌های برجسته این روایت، اجتناب از اشاره مستقیم به شر است. به جای استفاده از واژه «شر»، از تعبیر «وإن كان غير ذلک» استفاده شده که ذهن را از یأس، ناامیدی و مفاهیم منفی پاک می‌سازد. این رویکرد، بخشی از روان‌شناسی دینی است که بر مثبت‌نگری و حسن ظن به خداوند تأکید دارد.
بخش سوم: استخاره با تأکید بر طاعت و دوری از معصیت
متن روایت و دعا
روایت دیگری از امام صادق (ع)، از مسعده بن صدقه نقل شده که یکی از پدران ایشان چنین دعایی را در استخاره می‌خواندند:
«وعنه، عن مسعدة بن صدقة، عن جعفر بن محمّد 7 قال: كان بعض آبائي يقول: اللهمّ لک الحمد، وبيدک الخير كلّه، اللهمّ إنّي أستخيرک برحمتک، وأستقدرک الخير بقدرتک عليه، لأنّک تقدر ولا أقدر، وتعلم ولا أعلم، وأنت علّام الغيوب، اللهمّ فما كان في أمر هو أقرب من طاعتک وأبعد من معصيتک وأرضى لنفسک وأقضى لحقّک فيسّره لي ويسّرني له، وما كان من غير ذلک فاصرفه عنّي واصرفني عنه، فإنّک لطيف لذلک، والقادر عليه».
ترجمه: امام صادق (ع) می‌فرمایند یکی از پدرانم در دعای استخاره می‌فرمود: خداوندا، ستایش از آن توست، و خیر در دستان قدرت تو قرار دارد. من به رحمت و بخشندگی‌ات از تو خیر می‌خواهم، و از تو می‌خواهم که مرا بر خیر توانا سازی، که توانا تویی و من توانی ندارم، و دانا تویی و من آگاهی ندارم؛ آن که همه جهات غیب و پنهانی‌ها را می‌داند تویی. خداوندا، آنچه به پیروی و طاعت از تو نزدیک‌تر و از گناه و عصیان بر تو دورتر است و تو آن را خوش می‌داری و حق خداوندی تو را پاس می‌دارد، پس آن را بر من هموار و آسان ساز و مرا نیز برای پذیرش آن آماده نما، و چنان‌چه چنین نیست، آن را از من بازگردان و مرا نیز از آن منصرف ساز، که تو بر آن لطف داری و بر آن توانایی.
تحلیل دعا و وابستگی پدیده‌ها
این دعا، بر قدرت و علم الهی تأکید دارد و خیر را در نزدیکی به طاعت و دوری از معصیت می‌جوید. تعابیر «فيسّره لي ويسّرني له» و «فاصرفه عنّي واصرفني عنه» به ارتباط تنگاتنگ پدیده‌های هستی با یکدیگر و با خداوند اشاره دارند. دنیا، عالمی مشاعی است که هیچ پدیده‌ای از دیگری جدا نیست؛ هر تغییر در یک پدیده، می‌تواند بر دیگری اثر گذارد. این وابستگی متقابل، نیاز به مدد الهی را برجسته می‌سازد، زیرا هیچ موجودی بدون عنایات ربوبی قادر به حیات نیست.
این روایت، بر نقش شب‌زنده‌داری در تقویت ارتباط با غیب تأکید دارد. شب، زمانی است که خلوت دل در تاریکی، باطن انسان را زنده می‌سازد و او را از جهان خفتگان بیرون می‌کشد. هیچ عملی در روز، با کوچک‌ترین عمل عبادی در شب قابل مقایسه نیست، زیرا شب، بستری برای تربیت باطن فراهم می‌آورد.
تعبیر «فإنّک لطيف لذلک» بر نقش اسم لطیف خداوند تأکید دارد. استخاره، در این نگاه، همگامی با جریان پرشتاب پدیده‌های هستی است که با استمداد از لطف الهی، انسان را در مسیر خیر نگاه می‌دارد. این فرآیند، گویی رقص موزونی است که انسان را با خیرات عالم هماهنگ می‌سازد.
بخش چهارم: آداب تمرکز در استخاره
روایت و دستورالعمل
روایتی کوتاه از امام جواد (ع) نقل شده که بر حفظ تمرکز در فرآیند استخاره تأکید دارد:
«روي عن الإمام الجواد 7 لعلي بن أسباط: ولا تكلّم أحدآ بين أضعاف الاستخارة حتّى تتمّ مأة مرّة».
ترجمه: از امام جواد (ع) روایت شده که فرمودند: هرگاه استخاره‌ای می‌کنی، در میانه آن با کسی سخن مگو تا ذکر آن به صد مرتبه پایان پذیرد.
این دستور، بر استجماع و تمرکز کامل در فرآیند استخاره تأکید دارد. آداب استخاره، که در کتاب‌های روایی و فقهی گردآوری شده، برای تقویت ارتباط با عالم غیب طراحی شده‌اند. استجماع، پیش‌نیازی برای ورود به حالات معنوی است و رعایت این آداب، به دستیابی به نتایج بهتر یاری می‌رساند.
بخش پنجم: استخاره با تسبیح و قرائت سوره‌های قرآنی
روایت و روش انجام
روایتی از علامه طوسی در مصباح المتهجد، روش خاصی از استخاره را از امام زمان (عج) نقل می‌کند:
«ذكر العلّامة قدّس اللّه سرّه في مصباحه: أنّ هذه الاستخارة مرويّة عن صاحب الأمر 7، وهي أن يقرء الحمد عشرآ، فثلثآ، فمرّة، ثمّ يقرء القدر عشرآ، ثمّ يقول ثلثآ: اللهمّ، إنّي أستخيرک لعلمک بعاقبة الأمور وأستشيرک الحسن ظنّي بک في المأمول والمحذور. اللهمّ، إن كان الأمر الفلاني وتسمية ممّا قد نيطت بالبركة اعجازه وبواديه وحفّت بالكرامة أيّامه ولياليه فخر لي اللهمّ فيه خيرة ترد شموسه ذلولا وتقعض أيّامه سرور اللهمّ إمّا أمر فأتمر وإمّا نهي فانتهى. اللهمّ إنّي أستخيرک برحمتک خيرةً في عافية، ثمّ يقبض على قطعة من السبحة ويضمر حاجته، فإن كان عدد ذلک القطعة فردآ فليفعل، وإن كان زوجآ فليترک».
ترجمه: مرحوم علامه طوسی در مصباح المتهجد می‌گوید: این استخاره از حضرت صاحب الامر (عج) روایت شده که فرمودند: نخست سوره حمد را ده مرتبه، سپس سه مرتبه و بعد یک مرتبه می‌خوانی، و سپس سوره قدر را ده مرتبه و آنگاه سه مرتبه قرائت می‌کنی و بعد از آن سه بار می‌گویی: «خداوندا، من به علم تو به عاقبت امور، از تو خیر می‌خواهم و با حسن ظن به تو در آنچه امیدوارم و آنچه از آن می‌ترسم، با تو مشورت می‌کنم. خداوندا، اگر این امر (و نام آن را ذکر کند) از جمله اموری است که با برکت عجزناپذیر و آغاز و انجامش همراه است و روزهای و شب‌هایش با کرامت احاطه شده، پس ای خدا برایم در آن خیر قرار ده که خورشیدهایش رام و روزهایش شادمانه باشد. خداوندا، اگر امر است، فرمان می‌برم و اگر نهی است، بازمی‌ایستم. خداوندا، من به رحمت تو خیر می‌خواهم در عافیت.» سپس بر قطعه‌ای از تسبیح قبض کند و حاجتش را در دل نگه دارد، اگر عدد آن فرد بود انجام دهد، و اگر زوج بود ترک کند.
قرائت سوره‌های حمد و قدر
این روش، شامل قرائت سوره حمد (فاتحه، سوره 1) و سوره قدر (انا انزلناه، سوره 97) است:
قرآن کریم (سوره حمد): بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ﴿١﴾ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿٢﴾ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ ﴿٣﴾ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ﴿٤﴾ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿٥﴾ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ﴿٦﴾ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ ﴿٧﴾
ترجمه: به نام خداوند رحمتگر مهربان، ستایش خدای را که پروردگار جهانیان است، رحمتگر مهربان، خداوند روز جزاست، تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم، ما را به راه راست هدایت کن، راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساختی، نه راه مغضوبان و نه راه گمراهان.
قرآن کریم (سوره قدر): إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴿١﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ﴿٢﴾ لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿٣﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ ﴿٤﴾ سَلَامٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ ﴿٥﴾
ترجمه: ما آن [قرآن] را در شب قدر نازل کردیم، و چه چیز تو را آگاه کرد که شب قدر چیست، شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است، در آن شب فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان برای هر کاری فرود آیند، آن شب تا دم صبح سراسر سلام است.
روش تسبیح و تحلیل
پس از قرائت سوره‌ها و دعا، فرد بر قطعه‌ای از تسبیح قبض می‌کند و اگر تعداد دانه‌ها فرد باشد، امر را انجام می‌دهد و اگر زوج باشد، آن را ترک می‌کند. این روش، ترکیبی از قرائت قرآنی و ابزار عملی (تسبیح) است که فرد یا زوج بودن دانه‌ها را نمادی از هدایت الهی در تصمیم‌گیری می‌داند. این عمل، بر پایه حسن ظن به عاقبت امور بنا شده و انسان را به سوی خیر رهنمون می‌سازد.
جمع‌بندی نهایی
روایات بررسی‌شده در این کتاب، از سجده آخر نماز صبح تا دعاهای جامع و روش‌های قرآنی و تسبیحی، استخاره را به عنوان ابزاری چندوجهی برای هدایت الهی معرفی می‌کنند. این عمل، نه تنها راهی برای تصمیم‌گیری است، بلکه پلی است به سوی عالم غیب که انسان را با لطف الهی همگام می‌سازد. تأکید بر خیر جامع در دین، دنیا و آخرت، اجتناب از اشاره به شر، و رعایت آداب مانند تمرکز و قرائت سوره‌ها، نشان‌دهنده رویکردی نظام‌مند در علم دینی است. استخاره، گویی رقصی موزون با جریان هستی است که انسان را در مسیری از تعادل و سعادت قرار می‌دهد. این روایات، با تأکید بر مثبت‌نگری و حسن ظن، فرهنگ شیعه را به عنوان فرهنگی خیرنگر و نیک‌اندیش معرفی می‌کنند که بر امید و هدایت الهی استوار است. این تحلیل، می‌تواند مبنایی برای تحقیقات عمیق‌تر در روان‌شناسی و فلسفه دینی فراهم آورد، جایی که استخاره نه تنها عملی عبادی، بلکه راهی برای فهم وابستگی متقابل پدیده‌ها و نقش انسان در عالم است.
با نظارت صادق خادمی