متن درس

استخاره قرآنی: تحلیلی علمی و عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره جلسه (28)

مقدمه: مفهوم و گستره استخاره

استخاره، به‌عنوان عملی عقلانی و معنوی، راهی برای رفع تردید و دریافت هدایت در امور زندگی است. این عمل، که ریشه در فرهنگ دینی و عرفانی دارد، با ابزارها و روش‌های گوناگونی انجام می‌شود و از منظر عقلانی و معنوی، جایگاه ویژه‌ای در زندگی مؤمنان دارد. در این کتاب، با رویکردی علمی و آکادمیک، به بررسی روش‌های استخاره، با تأکید بر برتری استخاره قرآنی و جایگاه عرفانی آن پرداخته می‌شود. هدف این اثر، تبیین ابعاد مختلف استخاره، از روش‌های ساده غیرقرآنی تا تعامل عمیق و معنوی با قرآن کریم، به‌عنوان منبعی زنده و هدایتگر است.

بخش اول: ابزارها و روش‌های متنوع استخاره

تنوع ابزارهای استخاره

استخاره عملی است که می‌توان آن را با ابزارهای مختلفی نظیر تسبیح، ریگ، کاغذ، نوشته، و حتی سکه انجام داد. روایت «ما حار من استخار» (کسی که استخاره کند، سرگردان نمی‌ماند) نشان‌دهنده شمول این عمل بر همه روش‌های مذکور است. بااین‌حال، دامنه این نوع استخاره‌ها محدود به رفع حیرت و سرگردانی ظاهری است و از فیض رحمانی و اتصال عمیق به مبدأ الهی برخوردار نیست. این روش‌ها، هرچند عقلانی و کاربردی‌اند، عمدتاً به رفع تردیدهای ظاهری کمک می‌کنند و فاقد عمق معنوی لازم برای اتصال به منبع لایزال الهی‌اند.

انعطاف‌پذیری در روش‌های غیرقرآنی

روش‌های غیرقرآنی استخاره، مانند قرعه یا استفاده از تسبیح، به نیت و توافق ذهنی فرد وابسته‌اند. برای نمونه، در استخاره با تسبیح، می‌توان نیت کرد که دانه‌ها به‌صورت هشت‌تایی، جفت‌جفت، یا سه‌تایی جدا شوند و نتایج مختلفی مانند «بسیار بد»، «بد»، «خوب»، «متوسط»، یا «رنج و زحمت» حاصل شود. این انعطاف‌پذیری نشان‌دهنده سادگی و دسترسی‌پذیری این روش‌هاست که نیازی به پیش‌نیازهای معنوی عمیق ندارند. همچنین، استخاره می‌تواند با ابزارهای روزمره مانند پلاک خودرو، پلاک خانه، یا حتی گل‌های قالی انجام شود، که بر عقلانی بودن این عمل برای رفع تردید تأکید دارد.

نقش قرعه در استخاره

قرعه نیز روشی ساده و بدون تشریفات خاص است که می‌تواند شامل گزینه‌هایی مانند شیر یا خط سکه باشد. اگر انسان با نیت خیر و طلب هدایت از خداوند به این روش متوسل شود، حضور الهی در آن متجلی می‌شود و اشکالی بر آن وارد نیست. این دیدگاه، استخاره را به‌عنوان عملی خیرخواهانه و مبتنی بر نیت پاک معرفی می‌کند.

بخش دوم: برتری استخاره با قرآن کریم

ویژگی‌های ممتاز استخاره قرآنی

استخاره با قرآن کریم، برخلاف روش‌های غیرقرآنی، افزون بر اتصال به مبدأ الهی و وصول به باطن قرآن، نقش هدایتگری و تجویز نسخه‌ای برای مسائل زندگی دارد. این نوع استخاره نه‌تنها حیرت ظاهری را برطرف می‌کند، بلکه حیرت علمی و معرفتی را نیز مرتفع می‌سازد. قرآن کریم، به‌مثابه موجودی زنده و شعورمند، توانایی ارائه راه‌حل‌های عمیق و جامع برای مسائل مختلف را داراست و از این‌رو، برتری آن بر سایر روش‌ها آشکار است.

طبیعت غیرتشریفاتی استخاره قرآنی

استخاره با قرآن روش ویژه و تشریفاتی خاصی ندارد و امری طبیعی است که به نیت و ارتباط باطنی فرد با قرآن وابسته است. این انعطاف‌پذیری، استخاره قرآنی را از روش‌های قراردادی متمایز می‌کند و بر اهمیت نیت خالص و ارتباط معنوی با قرآن تأکید دارد.

بخش سوم: جایگاه عرفانی و اخلاقی در تعامل با اشیاء

عرفان عملی در تعامل با جهان

جایگاه اصلی این بحث در کتاب «مصباح الانس» تبیین شده است. انسانی که از استکبار، حتی اگر از سر ایمان باشد، دوری گزیند و به کمال برسد، به هر پدیده‌ای، حتی سنگ، آجر یا موزائیک، به اعتبار اینکه مظهر الهی است، احترام می‌گذارد و در برابر آن خاشع می‌شود. کسی که استقلال را از اشیاء سلب می‌کند، با لطافت با آنها برخورد می‌کند؛ مثلاً اگر دستی بر سنگی بکشد یا بنده‌ای را بدون اهانت در آغوش بگیرد، لطف و رضایت الهی را به‌دست می‌آورد.

نمونه‌ای از عرفان عملی

یکی از عارفان واصل، که راننده تریلی بود، با درختان و سنگ‌های بیابان با احترام برخورد می‌کرد. او به درختان تشنه آب می‌داد و سنگ‌های وسط جاده را با سلام و عذرخواهی جابه‌جا می‌کرد و گاه دلتنگ آن‌ها می‌شد. این رفتار، صفاى باطنی او را نشان می‌داد و نمونه‌ای از عرفان عملی در زندگی روزمره بود.

تأثیر صفاى باطن بر جهان

اگر عالمان دینی، دانشمندان و رجال سیاسی چنین صفاى باطنی می‌یافتند، جهان به گلستانی عاری از ظلم و جنگ تبدیل می‌شد. اما چنین فردی در دنیایی که پر از نابرابری و ستم است، به‌سختی می‌تواند زیست کند، مگر اینکه مقام جمعی داشته باشد تا مانند پیامبران و امامان به همه ذرات هستی احترام بگذارد.

بخش چهارم: آداب دعا و روش‌های استخاره قرآنی

اهمیت دعا در استخاره

شایسته است پیش از انجام استخاره، دعا و طلب خیر از خداوند صورت گیرد، زیرا این امر به تمرکز و استجماع کمک می‌کند و ضرورتی اساسی دارد. دعا، به‌مثابه پلی معنوی، فرد را برای دریافت هدایت آماده می‌سازد.

روایت اول از امام صادق علیه‌السلام

در روایتی که از طریق زنجیره‌ای از راویان، از جمله شیخ بهائی و شیخ طوسی، به مفضل بن عمر رسیده، آمده است که مردی از اصحاب از روش استخاره خود پرسید و امام صادق علیه‌السلام فرمودند:

«چون نیازی برای شما پیش آمد و اراده انجام آن را داشتید، نماز جعفر طیار را بگزارید و دعای آن را بخوانید، سپس قرآن کریم را بردارید و فرج آل محمد علیهم‌السلام را در آغاز و پایان نیت کنید و دعای زیر را بخوانید:

اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ فِي قَضَائِكَ وَقَدَرِكَ، أَنْ تَفْرُجَ عَنْ وَلِيِّكَ وَحُجَّتِكَ فِي خَلْقِكَ، فِي عَامِنَا هَذَا أَوْ فِي شَهْرِنَا هَذَا، فَاخْرُجْ لَنَا آيَةً مِنْ كِتَابِكَ نَسْتَدِلُّ بِهَا عَلَى ذَلِكَ

سپس هفت صفحه بشمارید، ده سطر از پشت صفحه هفتم بشمارید و به سطر یازدهم نگاه کنید که نیاز شما در آن توضیح داده شده است. سپس این عمل را برای خود تکرار کنید.»

روایت دوم از امام صادق علیه‌السلام

در روایت دیگری از بحارالانوار، نقل از شیخ یوسف بن الحسین قطیفی و حسن بن مطهر، آمده است:

«چون خواستی با قرآن کریم استخاره کنی، پس از بسم‌الله، دعای زیر را بخوان:

إِنْ كَانَ فِي قَضَائِكَ وَقَدَرِكَ، أَنْ تَمُنَّ عَلَى شِيعَةِ آلِ مُحَمَّدٍ بِفَرَجِ وَلِيِّكَ وَحُجَّتِكَ عَلَى خَلْقِكَ، فَاخْرُجْ إِلَيْنَا آيَةً مِنْ كِتَابِكَ، نَسْتَدِلُّ بِهَا عَلَى ذَلِكَ

سپس قرآن کریم را بگشا، شش صفحه بشمار و در صفحه هفتم، سطر ششم را بررسی کن.»

مرحوم مجلسی معتقد است که ادامه روایت، یعنی «سپس این عمل را برای خود تکرار کنید»، افتاده است.

دعای تفأل از خطیب سمرقند

خطیب سمرقند دعایی برای تفأل آورده است:

«سه بار سوره اخلاص را بخوان، سه بار بر محمد و آل او درود فرست، سپس بگو:

اللَّهُمَّ أَتَفَأَّلُ بِكِتَابِكَ وَتَوَكَّلْتُ إِلَيْكَ، فَأَرِنِي مِنْ كِتَابِكَ مَا هُوَ مَكْتُوبٌ مِنْ سِرِّكَ الْمَكْنُونِ فِي غَيْبِكَ

سپس به قرآن کامل تفأل بزن و اولین آیه سمت راست را ملاک قرار بده.»

این روش به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله منسوب است.

معناشناسی روایات

اصل استخاره، به هر شکلی که انجام شود، عقلانی است و منحصر به روش خاصی نیست. استخاره اقسامی دارد، از جمله طلب خیر دعایی، استخاره با تسبیح، دل، و قرآن کریم. تخطئه در روایات، به اصل استخاره قرآنی نیست، بلکه به روش نادرست راوی اشاره دارد و هدف، آموزش روشی برای استجماع و تمرکز است. تنوع روش‌های استخاره در میان اصحاب نشان‌دهنده پذیرش تعدد در این عمل است.

بخش پنجم: حقیقت قرآن کریم و انس با آن

شعورمندی قرآن کریم

قرآن کریم کتابی معمولی نیست، بلکه کتابی الهی با لایه‌های مکنون و اسرار پنهان است. واژگان آن قفل‌هایی هستند که تنها با انس و صفاى باطنی گشوده می‌شوند. بخش ظاهری قرآن، شامل ادبیات، مسائل اجتماعی، حقوقی، فلسفی و عرفانی، برای همگان، حتی غیرمؤمنان، قابل‌دسترس است، اما باطن آن تنها برای پاکیزگان گشوده می‌شود.

دسترسی به باطن قرآن

فهم ظاهر الفاظ قرآن نیازی به طهارت یا توجه به قبله ندارد و تنها به هوش و استعداد وابسته است. اما دسترسی به باطن آن نیازمند طهارت معنوی و قرب الهی است، چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید:

لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ

جز پاکیزگان به آن دست نمی‌یابند (قرآن کریم، سوره واقعه، آیه ۷۹).

عظمت باطنی قرآن

عظمت قرآن در باطن آن است که حامل اسرار و کلید گشایش قفل‌هاست. الفاظ برای باطن، مانند ذهن برای حقیقت خارجی‌اند. انبیاء پیش از نزول قرآن به حقیقت آن تمسک می‌جستند و کتاب‌های آسمانی خود را با آن محک می‌زدند.

تفاوت عارفان و اهل مدرسه

عارف با آیات قرآن هم‌سخن می‌شود و آیات او را صدا می‌زنند، درحالی‌که این امر برای اهل مدرسه به‌ندرت رخ می‌دهد. محبوبان، حتی در طفولیت، بدون آگاهی از ترجمه و تفسیر، به انس با قرآن می‌رسند و گویی سفیدی‌ها و سیاهی‌های آن را می‌خوانند.

انس و ریاضت عرفانی

اگر کسی جزو محبوبان نیست، باید با ریاضت و تلاش به انس با قرآن برسد، اما نباید به قلندربازی و درویشی دچار شود که به اختلال می‌انجامد. قرآن کریم، به‌مثابه ناطقی شعورمند، ویزیت می‌کند و نسخه می‌پیچد و افق دیدی فراتر از فرشتگان و انبیاء دارد.

جمع‌بندی نهایی

استخاره، به‌عنوان عملی عقلانی و معنوی، راهی برای رفع حیرت و دریافت هدایت ارائه می‌دهد. روش‌های غیرقرآنی، هرچند ساده و در دسترس‌اند، تنها به رفع تردیدهای ظاهری کمک می‌کنند، اما استخاره با قرآن کریم، به دلیل اتصال به مبدأ الهی و باطن این کتاب، از عمق و جامعیت بیشتری برخوردار است. روایات و دعاهای نقل‌شده، روش‌هایی منعطف اما هدفمند را برای استخاره و تفأل ارائه می‌دهند که به نیت، استجماع و طهارت باطنی وابسته‌اند. قرآن کریم، به‌مثابه موجودی زنده و شعورمند، حامل اسرار مکنون و کلید گشایش قفل‌های باطنی است که تنها با انس و صفاى باطنی قابل‌دسترسی است. نقد رویکردهای صوری به علم دینی، دعوتی به بازگشت به انس عمیق و عرفانی با قرآن است که می‌تواند مسیر جدیدی برای فهم و بهره‌برداری از این کتاب الهی در سطح آکادمیک و عملی باز کند.