متن درس
استخاره قرآنی: هدایت معنوی در تصمیمگیری
برگرفته از درسگفتارهای آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره، جلسه 143
مقدمه: استخاره قرآنی، دریچهای به سوی هدایت الهی
استخاره قرآنی، بهسان چراغی فروزان در مسیر تصمیمگیریهای زندگی، با تکیه بر کلام وحیانی قرآن کریم، راهنمایی معنوی و حکیمانهای برای انسان در پیچ و خمهای حیات فراهم میآورد. این روش، ریشه در سنت اسلامی دارد و با بهرهگیری از آیات نورانی قرآن کریم، انسان را به سوی انتخابهایی رهنمون میسازد که با حکمت الهی همسو باشد. در این نوشتار، با نگاهی عمیق و علمی به آیات منتخب سوره مائده، تحلیلی جامع و نظاممند از استخاره قرآنی ارائه میگردد. ساختار این اثر، با بخشبندیهای دقیق و تفاسیر عالمانه، بهگونهای طراحی شده که برای مخاطبان تحصیلکرده و پژوهشگران حوزه علوم دینی، راهگشا و الهامبخش باشد.
هر بخش از این نوشتار، با تمرکز بر یک آیه از سوره مائده، به تبیین معانی و دلالتهای آن در چارچوب استخاره پرداخته و با توضیحات تکمیلی، پیوندهای معنایی میان آیات و نتایج استخاره را روشن میسازد. این اثر، با زبانی فاخر و متین، نهتنها به بازتاب محتوای اصلی درسگفتارها میپردازد، بلکه با بهرهگیری از تمثیلات و اشارات ادبی، غنای معنوی و علمی آن را ارتقا میبخشد.
بخش نخست: تحلیل آیات سوره مائده در چارچوب استخاره قرآنی
آیه 64: نامطلوبیت اقدام به دلیل شرط محال
وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتَابِ آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَكَفَّرْنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَلَأَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ (مائده: 64)
ترجمه: و اگر اهل کتاب ایمان آورده و پرهیزگاری ورزیده بودند، گناهانشان را از آنان میزدودیم و به باغهای پرنعمت درمیآوردیم.
این آیه، بهسان آیینهای که حقیقت را بیپرده نمایان میسازد، نتیجهای نامطلوب را در استخاره آشکار میکند. واژه «وَلَوْ» به شرطی دشوار و نزدیک به محال اشاره دارد که تحقق آن بعید است. این امر، کار موردنظر را از دستیابی به خیر دور ساخته و انجام آن را نامناسب جلوه میدهد. شرط ایمان و تقوا، بهمانند کلیدی است که قفل گشایش کار را میگشاید، اما دشواری تحقق آن، صاحب استخاره را به احتیاط و پرهیز از اقدام دعوت میکند.
درنگ: شرط دشوار ایمان و تقوا، به لزوم اجتناب از اقداماتی با پیشنیازهای غیرقابل تحقق در استخاره اشاره دارد.
آیه 65: گرفتاری و ناکامی در سایه اعمال ناشایست
وَلَوْ أَنَّهُمْ أَقَامُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ (مائده: 65)
ترجمه: و اگر آنان تورات و انجیل و آنچه از پروردگارشان بر ایشان نازل شده بود را برپا میداشتند، از بالای سرشان و از زیر پاهایشان [نعمت] میخوردند. از میانشان گروهی میانهرو هستند، ولی بسیاری از آنان کاری زشت انجام میدهند.
این آیه، چونان هشداری در دل طوفان، نتیجهای نامطلوب را در استخاره نمایان میسازد. اشاره به «سَاءَ مَا يَعْمَلُونَ» و شرط دشوار اقامه کتب آسمانی، از گرفتاری، پریشانی و اضطراب خبر میدهد. کار موردنظر، بهسان درختی که میوهای به بار نمیآورد، نتیجهبخش نیست و پیامدهای منفی آن، انجامش را ناصواب میسازد. وجود گروهی میانهرو («أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ») نوید خیر در شرایط خاص میدهد، اما غلبه اعمال ناشایست، پرهیز از اقدام را ضروری میکند.
درنگ: غلبه اعمال زشت و دشواری اقامه کتب آسمانی، به لزوم اجتناب از اقدامات پرخطر و ناکام در استخاره تأکید دارد.
آیه 66: خیر مشروط به انجام وظیفهای سنگین
يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ (مائده: 66)
ترجمه: ای پیامبر، آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده ابلاغ کن، و اگر نکنی، رسالت او را نرساندهای. و خداوند تو را از [شر] مردم حفظ میکند. بهراستی خداوند قوم کافران را هدایت نمیکند.
این آیه، بهمانند ستارهای در آسمان تاریک، نتیجهای خیر اما دشوار را در استخاره آشکار میسازد. امر به ابلاغ، وظیفهای سنگین و خاص است که تنها با توان و همت والا به سرانجام میرسد. حمایت الهی («يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ») بهسان سپری است که صاحب استخاره را در برابر سختیها حفظ میکند، مشروط بر آنکه توانایی انجام این وظیفه را داشته باشد. این خیر، با تلاش و توکل به دست میآید.
درنگ: حمایت الهی در برابر سختیها، به امکان موفقیت در کارهای دشوار با توکل و توانایی در استخاره اشاره دارد.
آیه 67: خیر و موفقیت در سایه دشواری و حرمان برای بسیاری
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَسْتُمْ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَلَا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ (مائده: 67)
ترجمه: بگو: ای اهل کتاب، تا زمانی که تورات و انجیل و آنچه از پروردگارتان بر شما نازل شده برپا ندارید، بر چیزی نیستید. و آنچه از پروردگارت بر تو نازل شده، طغیان و کفر بسیاری از آنان را میافزاید. پس بر قوم کافران تأسف مخور.
این آیه، چونان پلی بر فراز رودخانهای خروشان، نتیجهای خیر و هموار را نشان میدهد، اما دشواریهای آن چون صخرههایی سخت در مسیر است. اشاره به اقامه کتب آسمانی، از وظیفهای سنگین حکایت دارد که موفقیت آن اندک است. «طُغْيَانًا وَكُفْرًا» به حرمان و ناکامی برای بسیاری اشاره میکند، اما خیر کار برای صاحب استخاره، با تشخیص و همت او میسر است.
درنگ: دشواری اقامه کتب آسمانی و حرمان برای بسیاری، به لزوم تشخیص و احتیاط در اقدامات پرچالش در استخاره تأکید دارد.
آیه 68: خیر عالی با تلاش و زحمت
إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ (مائده: 68)
ترجمه: بهراستی کسانی که ایمان آوردند و یهود و صابئان و نصارا، هر که به خداوند و روز آخرت ایمان آورد و کار شایسته کرد، نه ترسی بر آنان است و نه اندوهگین میشوند.
این آیه، بهسان خورشیدی درخشان، نتیجهای بسیار عالی را در استخاره نمایان میسازد. تأکید بر ایمان، عمل صالح و نبود خوف و حزن، کار را وفق و موفقیتآمیز نشان میدهد. بااینحال، این خیر، چون گوهری گرانبها، با تلاش و زحمت به دست میآید و صاحب استخاره را به پایبندی به اصول والا دعوت میکند.
درنگ: نبود ترس و اندوه در سایه ایمان و عمل صالح، به موفقیت قطعی با تلاش و پایبندی در استخاره اشاره دارد.
آیه 69: سختی و آسیبهای احتمالی
لَقَدْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَأَرْسَلْنَا إِلَيْهِمْ رُسُلًا كُلَّمَا جَاءَهُمْ رَسُولٌ بِمَا لَا تَهْوَى أَنْفُسُهُمْ فَرِيقًا كَذَّبُوا وَفَرِيقًا يَقْتُلُونَ (مائده: 69)
ترجمه: بهراستی از بنیاسرائیل پیمان گرفتیم و به سویشان پیامبران فرستادیم. هرگاه پیامبری چیزی آورد که خوشایندشان نبود، گروهی را تکذیب کردند و گروهی را کشتند.
این آیه، چونان هشداری در دل شب، از سختی و سنگینی کار خبر میدهد. عبارت «أَخَذْنَا مِيثَاقَ» به مسئولیت سنگین و دشوار اشاره دارد که ممکن است به آسیبهای مادی یا جانی منجر شود. انجام کار، بهسان گام نهادن در مسیری پرخطر، توصیه نمیشود، زیرا ممکن است به اموال یا نزدیکان آسیب رساند.
درنگ: مسئولیت سنگین و مخاطرات مادی و جانی، به لزوم پرهیز از اقدامات پرخطر در استخاره تأکید دارد.
آیه 70: شکست و حرمان در سایه کوری و کری
وَحَسِبُوا أَلَّا تَكُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَصَمُّوا ثُمَّ تَابَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَصَمُّوا كَثِيرٌ مِنْهُمْ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِمَا يَعْمَلُونَ (مائده: 70)
ترجمه: و پنداشتند که فتنهای نخواهد بود، پس کور و کر شدند. سپس خداوند بر آنان توبه کرد، باز بسیاری از آنان کور و کر شدند. و خداوند به آنچه میکنند بیناست.
این آیه، بهسان طوفانی سهمگین، نتیجهای بسیار نامطلوب را در استخاره آشکار میسازد. تکرار «فَعَمُوا وَصَمُّوا» به نقطهای کور و شکست حتمی اشاره دارد. کار موردنظر، چونان سفری به سوی ناکجا، به حرمان و ناکامی میانجامد و انجام آن به هیچوجه توصیه نمیشود.
درنگ: کوری و کری و نظارت الهی، به لزوم اجتناب از اقداماتی با پیامدهای غیرقابل پیشبینی در استخاره تأکید دارد.
آیه 71: نابودی و شکست در سایه شرک و حرمتشکنی
لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنَ مَرْيَمَ وَقَالَ الْمَسِيحُ يَا بَنِي إِسْرَائِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ (مائده: 71)
ترجمه: بهراستی کسانی که گفتند خداوند همان مسیح پسر مریم است کافر شدند. و مسیح گفت: ای بنیاسرائیل، خداوند را که پروردگار من و شماست بپرستید. هر کس به خداوند شرک ورزد، خداوند بهشت را بر او حرام کرده و جایگاهش آتش است و برای ستمکاران یاوری نیست.
این آیه، چونان هشداری آتشین، از نتیجهای بسیار نامطلوب در استخاره خبر میدهد. اشاره به شرک («مَنْ يُشْرِكْ») و عذاب، به حرمتشکنی و گرفتاری در منجلابی بدون راه نجات اشاره دارد. انجام کار، بهسان گام نهادن در مسیری به سوی نابودی، به شدت نهی میشود.
درنگ: شرک به معنای کثرت و اختلاف، به ناکامی و درگیری ناشی از اقدامات نادرست در استخاره اشاره دارد.
آیه 72: عذاب دردناک در سایه شرک و گمراهی
لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوا إِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلَاثَةٍ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلَّا إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ (مائده: 72)
ترجمه: بهراستی کسانی که گفتند خداوند سومین [شخص از] سه [است] کافر شدند. و هیچ معبودی جز معبود یگانه نیست. و اگر از آنچه میگویند باز نایستند، عذابی دردناک به کافرانشان خواهد رسید.
این آیه، بهسان صاعقهای در آسمان، نتیجهای بسیار نامطلوب را در استخاره نمایان میسازد. اشاره به شرک، تهدید و «عَذَابٌ أَلِيمٌ»، انجام کار را به شدت نهی کرده و ترک آن را ضروری میداند.
درنگ: شرک و عذاب دردناک، به لزوم پرهیز از اقداماتی با پیامدهای اختلافافکن و زیانبار در استخاره تأکید دارد.
آیه 73: خیر عالی و شیرین با توبه و استغفار
أَفَلَا يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَيَسْتَغْفِرُونَهُ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ (مائده: 73)
ترجمه: آیا به سوی خداوند توبه نمیکنند و از او آمرزش نمیطلبند؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است.
این آیه، چونان نسیمی خنک در گرمای سوزان، نتیجهای بسیار عالی و شیرین را در استخاره نمایان میسازد. تأکید بر توبه، استغفار و رحمت الهی، کار را خیر و موفقیتآمیز نشان میدهد. این آیه، بهسان چشمهای زلال، میتواند بهعنوان ذکر عام برای تقویت خیر در استخاره به کار رود.
درنگ: توبه و استغفار، به اطمینان از خیر و برکت در صورت بازگشت به مسیر حق در استخاره اشاره دارد.
آیه 74: پایان خطرناک به دلیل انحراف
مَا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَأُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كَانَا يَأْكُلَانِ الطَّعَامَ انْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْآيَاتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ (مائده: 74)
ترجمه: مسیح پسر مریم جز پیامبری نبود که پیش از او پیامبرانی گذشتهاند. و مادرش صدّیقه بود. هر دو غذا میخوردند. ببین چگونه آیات را برایشان روشن میکنیم، سپس ببین چگونه منحرف میشوند.
این آیه، بهسان هشداری در برابر سرابی فریبنده، نتیجهای خطرناک و نامطلوب را در استخاره نشان میدهد. عبارت «ثُمَّ انْظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ» به انحراف و پایان بد اشاره دارد. ظاهر خیرآمیز آیه نباید صاحب استخاره را فریب دهد و انجام کار توصیه نمیشود.
درنگ: انحراف پس از تبیین آیات، به لزوم هوشیاری در برابر ظاهر فریبنده و پیامدهای منفی در استخاره تأکید دارد.
آیه 75: نامطلوبیت به دلیل فقدان پشتیبانی
قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَلَا نَفْعًا وَاللَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (مائده: 75)
ترجمه: بگو: آیا جز خداوند چیزی را میپرستید که برای شما نه زیانی دارد و نه نفعی؟ و خداوند شنوا و داناست.
این آیه، چونان هشداری در برابر توهمی بیثمر، نتیجهای نامطلوب را در استخاره نشان میدهد. کار موردنظر به پشتیبانی و توجیهاتی نیاز دارد که تأمین نمیشود و بهسان تلاشی در خاکستر، بینتیجه است.
درنگ: فقدان پشتوانه مؤثر، به لزوم پرهیز از اقدامات بدون حمایت در استخاره تأکید دارد.
آیه 76: گمراهی و اختلاف در سایه غلو
قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ (مائده: 76)
ترجمه: بگو: ای اهل کتاب، در دینتان به ناحق غلو نکنید و از هوسهای قومی که پیشتر گمراه شدند و بسیاری را گمراه کردند و از راه راست منحرف شدند پیروی نکنید.
این آیه، بهسان هشداری در برابر گردابی عمیق، نتیجهای بسیار نامطلوب را در استخاره نشان میدهد. غلو، گمراهی و پیروی از هوسها، به اختلاف و درگیری میانجامد و انجام کار به شدت نهی میشود.
درنگ: گمراهی و اختلاف ناشی از غلو، به لزوم اجتناب از اقداماتی با پیامدهای اختلافافکن در استخاره تأکید دارد.
آیه 77: نافرمانی و تجاوز، بیامتیاز مثبت
لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَلَى لِسَانِ دَاوُودَ وَعِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ (مائده: 77)
ترجمه: کسانی از بنیاسرائیل که کافر شدند، به زبان داوود و عیسی پسر مریم لعن شدند. این به سبب نافرمانی و تجاوزشان بود.
این آیه، چونان هشداری در برابر آتش خشم الهی، نتیجهای بسیار نامطلوب را در استخاره نشان میدهد. لعن و نافرمانی، هیچ امتیازی مثبت ندارد و انجام کار به شدت نهی میشود.
درنگ: نافرمانی و تجاوز، به لزوم پرهیز از اقدامات نادرست و پرخطر در استخاره تأکید دارد.
آیه 78: آبروریزی و درگیری در سایه منکر
كَانُوا لَا يَتَنَاهَوْنَ عَنْ مُنْكَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ (مائده: 78)
ترجمه: آنان از منکری که مرتکب میشدند یکدیگر را نهی نمیکردند. چه زشت بود آنچه میکردند.
این آیه، بهسان هشداری در برابر زشتی عمل، نتیجهای بسیار نامطلوب را در استخاره نشان میدهد. عدم نهی از منکر و زشتی عمل، به آبروریزی و درگیری میانجامد و انجام کار به شدت نهی میشود.
درنگ: زشتی عمل و عدم نهی از منکر، به لزوم اجتناب از اقداماتی با پیامدهای منفی اجتماعی در استخاره تأکید دارد.
آیه 79: گرفتاری ماندگار و پریشانی
تَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهَ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ (مائده: 79)
ترجمه: بسیاری از آنان را میبینی که با کافران دوستی میکنند. چه زشت است آنچه برای خود پیش فرستادهاند، که خداوند بر آنان خشم گرفته و در عذاب جاودانند.
این آیه، چونان هشداری در برابر عذابی ماندگار، نتیجهای بسیار نامطلوب را در استخاره نشان میدهد. دوستی با کافران و خشم الهی، به گرفتاری و پریشانی دائمی میانجامد و انجام کار به دلیل نبود راه نجات نهی میشود.
درنگ: خشم الهی و عذاب ماندگار، به لزوم پرهیز از اقداماتی با پیامدهای طولانیمدت در استخاره تأکید دارد.
جمعبندی: هدایت قرآنی در مسیر تصمیمگیری
تحلیل آیات سوره مائده در چارچوب استخاره قرآنی، چونان نقشهای جامع، راهنمایی چندوجهی برای تصمیمگیری ارائه میدهد. این آیات، از هشدارهای جدی در برابر اقدامات پرخطر و بینتیجه (آیات 64، 65، 70، 71، 72، 74، 75، 76، 77، 78، 79) تا تأکید بر خیر و موفقیت در کارهای دشوار اما ارزشمند (آیات 66، 67، 68) و خیر عالی با توبه و استغفار (آیه 73)، طیف گستردهای از نتایج را در بر میگیرند. مفاهیمی چون شرک، گمراهی و نافرمانی، به احتیاط و پرهیز از اقدامات پرریسک دعوت میکنند، درحالیکه آیات خیر، بر تلاش، پایبندی و توکل تأکید دارند. این تحلیل، با تکیه بر هدایت الهی، انسان را به سوی انتخابهایی حکیمانه رهنمون میسازد.
با نظارت صادق خادمی