سلامت جسمانی و سرزندگی شناختی: تحلیلی معرفت‌شناختی از آگاهی و انسان الهی صادق خادمی

چکیده

کتاب آگاهی و انسان الهی صادق خادمی، معرفت‌شناسی‌ای بدیع از سلامت جسمانی ارائه می‌دهد که ظرفیت خود-ترمیمی تن (تن)، کارکردهای شناختی مغز، و اهمیت ورزش را در چارچوبی از فلسفه پزشکی اسلامی و علوم زیست‌پزشکی نوین تلفیق می‌کند. این مقاله، مفهوم‌سازی خادمی از تن به مثابه امانتی الهی، نقش مغز در تنظیم خودآگاه، و مشارکت قلب در آگاهی شناختی را بررسی می‌کند. با تکیه بر قانون فی الطب ابن‌سینا، متون اسلامی (رازی، 1379؛ مسکویه، 1381)، و پژوهش‌های علمی (دویج، 1386؛ پورگس، 1390)، این مطالعه، ورزش را به‌عنوان مانعی در برابر آتروفی و نقد شیوه‌های سیاسی سرکوبگر که شناخت را مختل می‌کنند، تحلیل می‌نماید. ارجاعات قرآنی، مانند «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» (تین، 95:4)، بر تکلیف الهی حفظ سلامت تأکید دارند. این تحلیل، مشارکت خادمی در معرفت‌شناسی کل‌نگر را برجسته کرده و ابعاد جسمانی، شناختی، و اخلاقی سرزندگی را روشن می‌سازد.

مقدمه

آگاهی و انسان الهی صادق خادمی، تلفیقی عمیق از سلامت جسمانی و سرزندگی شناختی ارائه می‌دهد که ریشه در سنت‌های پزشکی اسلامی داشته و با علوم زیست‌پزشکی نوین همخوانی دارد. خادمی تن (تن) را موجودیتی خود-ترمیم‌گر، مغز را تنظیم‌کننده کارکردهای حیاتی، و ورزش را ستون سلامت می‌داند. او می‌نویسد: «تن به داروخانه‌ای کامل تشبیه می‌شود که قادر به تولید هر درمانی است» (خادمی، 1404، ص 1). این مقاله، چارچوب خادمی را بررسی کرده و تعامل سلامت جسمانی، کارکرد شناختی، و ملاحظات اخلاقی را تحلیل می‌کند. با تلفیق فلسفه پزشکی اسلامی (ابن‌سینا، 1384؛ رازی، 1379)، اخلاق اسلامی (مسکویه، 1381)، و علوم شناختی (دویج، 1386؛ راتی، 1387)، مشارکت خادمی در معرفت‌شناسی روشن می‌شود. آیات قرآنی، مانند «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ» (رعد، 13:11)، سلامت را تکلیفی الهی معرفی می‌کنند (طباطبایی، 1390).¹

¹ تن در متون پزشکی اسلامی، به جسم مادی اشاره دارد که امانتی الهی است (ابن‌سینا، 1384).

روش‌شناسی

این مطالعه از تحلیل متنی کیفی آگاهی و انسان الهی خادمی استفاده می‌کند و بر بخش مربوط به سلامت جسمانی تمرکز دارد. رویکرد، تفسیر هرمنوتیکی مفاهیم پزشکی اسلامی را با همبستگی‌های تجربی علوم زیست‌پزشکی تلفیق می‌نماید. منابع اولیه شامل متن خادمی، آثار پزشکی اسلامی (قانون فی الطب ابن‌سینا؛ الحاوی رازی)، و تفاسیر قرآنی (طباطبایی، 1390؛ قرطبی، 1385) است. منابع ثانویه شامل مطالعات بررسی‌شده در عصب‌شناسی، فیزیولوژی، و روان‌شناسی تروما (دویج، 1386؛ پورگس، 1390؛ هرمن، 1376) می‌شود. تحلیل، تمامی محتوا را حفظ کرده و آیات قرآنی را با ارائه می‌دهد، مطابق با تأکید شما در 14 آوریل 2025 بر وفاداری به متن و 15 آوریل 2025 بر عناصر اصولی. بررسی انتقادی منابع علمی، از پذیرش غیرنقادانه جلوگیری می‌کند.

تحلیل

ظرفیت خود-ترمیمی تن

خادمی تن (تن) را موجودیتی خودمختار با ظرفیت‌های خود-ترمیمی و اصلاحی می‌داند. او تن را به «داروخانه‌ای کامل» تشبیه می‌کند که با تغذیه کافی و فقدان موانع، قادر به تولید درمان یا پیشگیری است. خادمی می‌نویسد: «تن به پزشکی حاذق می‌ماند که دردها را تشخیص داده و درمان را عملیاتی می‌کند» (خادمی، 1404، ص 1). این با مفهوم طبیعت مدبره رازی، که نیروی طبیعی بدن را تنظیم‌کننده سلامت می‌داند، همخوانی دارد (رازی، 1379). نوروپلاستیسیته، توانایی مغز در بازسازی شبکه‌های عصبی در پاسخ به محرک‌ها یا آسیب، این دیدگاه را تأیید می‌کند (دویج، 1386).

تن شامل تمامی عناصر شناخته‌شده زمین—بیش از صد عنصر، که در عالم ناسوت (ناسوت) به مراتب بیشترند—بوده و خودکفایی در تأمین نیازها را تضمین می‌کند. خادمی اظهار می‌دارد: «تن انسانی هیچ کمبودی برای تولید خودمختار ندارد» (خادمی، 1404، ص 1).² این با توصیف قرآنی خلقت انسان به‌عنوان «فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ» (تین، 95:4) و «مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِینٍ» (مؤمنون، 23:12) هم‌راستاست (قرطبی، 1385). استثنای دندان‌ها، که فاقد ترمیم خودکارند، بر تاب‌آوری عمومی تن تأکید دارد، که امانتی الهی است نیازمند حفاظت، چنان‌که آیه «إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ» (رعد، 13:11) اشاره دارد.

² ناسوت به عالم مادی در کیهان‌شناسی اسلامی اشاره دارد (نصر، 1372).

کارکرد مغز و ساختار عصبی

خادمی سه کارکرد اصلی مغز را خود-تنظیمی آگاهانه، تنظیم تنفس، و هضم غذا می‌داند. اختلال در مغز، این فرایندها را مختل می‌کند. او می‌نویسد: «اگر مغز دچار ضعف شود، این سه کارکرد آسیب می‌بیند» (خادمی، 1404، ص 1). این با مدل سه‌گانه ابن‌سینا از قوای عاقله، حیاتی، و طبیعی همخوان است (ابن‌سینا، 1384).

مغز از نورون‌ها و نوروگلیا تشکیل شده است. نورون‌ها در دوره جنینی شکل گرفته و پس از تولد افزایش نمی‌یابند، که اهمیت رشد پیشازادی را در ظرفیت شناختی نشان می‌دهد. فعالیت‌های ذهنی، کارایی و حجم نورون‌ها را بهبود می‌بخشد. خادمی می‌نویسد: «نورون‌ها در جنینی شکل می‌گیرند و پس از تولد افزوده نمی‌شوند» (خادمی، 1404، ص 1). پژوهش‌ها تأیید می‌کنند که نورون‌ها با نرخ 250,000 در دقیقه در جنینی اولیه رشد کرده و مغز نوزاد تقریباً به اندازه مغز بالغ نورون دارد (اسکوایر و کندل، 1388).

نوروگلیا، بافت عصبی را پشتیبانی کرده و تغذیه و ترمیم اندامک‌های نورونی را تسهیل می‌کند، با تکثیر مادام‌العمر. افزایش حجم نورون‌ها، تعداد نوروگلیا را افزوده و کارایی عصبی را تقویت می‌کند. خادمی توضیح می‌دهد: «نوروگلیا حمایت کرده و با افزایش حجم نورون‌ها تکثیر می‌یابد» (خادمی، 1404، ص 1). این با مطالعات نقش گلیا در نگهداری سیناپسی تأیید می‌شود (پفریگر، 1389).

ورزش: اهمیت ابن‌سینا و فواید فیزیولوژیک

زمینه پزشکی اسلامی

خادمی، با استناد به ابن‌سینا (وفات 428 ق)، ورزش را بر تغذیه و خواب مقدم می‌داند: «از آنجا که اساس تندرستی بر ورزش، غذا، و خواب است، ورزش را اولویت دهیم» (خادمی، 1404، ص 2، به نقل از ابن‌سینا). ابن‌سینا استدلال می‌کند که هضم، مواد زائد تولید می‌کند که بدن به‌طور کامل دفع نمی‌کند، و انباشت آن‌ها زیان‌آور است. ورزش، با ایجاد حرارت ملایم، این مواد را گداخته و به‌صورت منظم دفع می‌کند. خادمی نقل می‌کند: «ورزش مواد زائد را روزانه می‌سوزاند و دفع می‌کند» (خادمی، 1404، ص 2). این با نظریه اخلاط ابن‌سینا، که حرکت را متعادل‌کننده مایعات بدن می‌داند، همخوان است (ابن‌سینا، 1384).³ مسکویه نیز نظم جسمانی را لازمه فضیلت اخلاقی می‌داند (مسکویه، 1381).

³ نظریه اخلاط ابن‌سینا از اصول متابولیک گالن تأثیر پذیرفته است (گالن، 1385).

فواید فیزیولوژیک

ورزش، گردش خون را تقویت کرده و تنفس، تغذیه، و سم‌زدایی را پشتیبانی می‌کند. بیش از 300 میلیارد مویرگ ریوی، اکسیژن‌رسانی را تسهیل می‌کنند، و طول رگ‌های خونی حدود 100,000 کیلومتر است. خادمی تن را «شناور در مایعی به نام خون» توصیف می‌کند (خادمی، 1404، ص 2). گردش ناکافی، حیات اندام را مختل می‌کند، در حالی که حرکت، جریان خون را تسریع کرده و نیازهای اکسیژن و تغذیه را برآورده می‌سازد. این، آتروفی را خنثی می‌کند، که در آن عدم فعالیت، اندام را ضعیف می‌سازد، در حالی که اندام فعال، منابع بیشتری جذب می‌کند (گایتون و هال، 1399).

ورزش، عروق کرونری جانبی را افزایش داده و اکسیژن‌رسانی عضله قلب را بهبود می‌بخشد، و خطر سکته قلبی را کاهش می‌دهد. ابن‌سینا، تربیت بدنی را برای نوجوانان توصیه کرده و فعالیت‌هایی مانند راهپیمایی را ترویج می‌دهد. خادمی می‌نویسد: «ابن‌سینا ورزش را برای جوانان ضروری می‌داند» (خادمی، 1404، ص 3). در کودکی، ورزش، مهارت‌های حرکتی و ادراکی را توسعه داده و ظرفیت‌های شناختی را تقویت می‌کند (اشمیت و لی، 1390). عصب‌شناسی ورزش تأیید می‌کند که فعالیت بدنی، نوروژنز و اتصال سیناپسی را تقویت می‌کند (راتی، 1387).

سلامت شناختی و آتروفی مغز

ورزش منظم، از آتروفی مغز، فقدان نورون‌ها، و تخریب سیناپسی جلوگیری می‌کند، که به اختلالات شناختی مانند زوال عقل، نقص زبان، و مشکلات یادگیری منجر می‌شود. خادمی هشدار می‌دهد: «آتروفی مغز، مشکلاتی در شناخت، حافظه، و تفکر ایجاد می‌کند» (خادمی، 1404، ص 3). پژوهش‌ها نشان می‌دهند فعالیت بدنی، حجم هیپوکامپ را افزایش داده و حافظه را بهبود می‌بخشد (اریکسون و همکاران، 1393). بی‌تحرکی، نازک‌شدن قشر مغز را تسریع می‌کند، که با امر قرآنی حفظ تن به‌عنوان امانت الهی («فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»، تین، 95:4) همخوان است.

این امر با طب نبوی، که تحرک را برای سلامت توصیه می‌کند، هم‌راستاست (ابن‌قیم، 1377). آیه «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا» (شرح، 94:5-6) استقامت در برابر چالش‌های جسمانی را ترغیب می‌کند.

تعامل قلب و مغز و اختلال شناختی

خادمی قلب را نظامی مستقل اما متعامل با مغز در آگاهی، ادراک، و حافظه می‌داند. بیماری‌های قلبی-عروقی، اختلالات شناختی، به‌ویژه ضعف حافظه و زوال عقل را تشدید می‌کنند. او می‌نویسد: «نارسایی قلبی، عامل مهمی در اختلالات شناختی است» (خادمی، 1404، ص 3). نظریه پلی‌واگال، تون واگوس را با تنظیم شناختی پیوند می‌دهد (پورگس، 1390). پژوهش‌های قلبی-عصبی، نشان می‌دهند نارسایی قلبی، همزمانی عصبی را مختل کرده و شناخت را تضعیف می‌کند (تایر و لین، 1388).⁴ نظریه نبض ابن‌سینا، قلب را تنظیم‌کننده حیات و آگاهی می‌داند (ابن‌سینا، 1384).

⁴ تعاملات قلب-مغز، کارکردهای خودمختار و شناختی را تنظیم می‌کنند (مک‌ایون، 1396).

تروما و اخلاق سیاسی-اجتماعی

آتروفی مغز و فقدان نورون‌ها ممکن است از تروما، مانند صدمات سر ناشی از حوادث، ناشی شود. خادمی توصیه می‌کند: «در عالم ناسوت پرآفت، باید با سیاست‌های پیشگیرانه محافظت کرد» (خادمی، 1404، ص 3). عصب‌شناسی تروما، اثرات بلندمدت صدمات سر بر شناخت را نشان می‌دهد (فان در کولک، 1393).

خادمی، رژیم‌های استبدادی را نقد می‌کند که با صدمات عمدی به سر، منتقدان آگاه را ساکت می‌کنند. او می‌نویسد: «رژیم‌های استبدادی، مغز را هدف قرار می‌دهند تا آگاهی منتقدان را خنثی کنند» (خادمی، 1404، ص 3). این با اخلاق اسلامی علیه ظلم، چنان‌که در «وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ» (بقره، 2:11) محکوم شده، همخوانی دارد (طباطبایی، 1390). ماوردی، سرکوب دانش را مانع عدالت می‌داند (ماوردی، 1375). این نقد، تکلیف الهی حفظ کرامت و سرزندگی شناختی را برجسته می‌کند.

بحث

معرفت‌شناسی خادمی، سلامت جسمانی و سرزندگی شناختی را در چارچوبی کل‌نگر تلفیق می‌کند، که فلسفه پزشکی اسلامی را با علوم زیست‌پزشکی پیوند می‌دهد. دیدگاه او از تن خود-ترمیم‌گر، با نوروپلاستیسیته (دویج، 1386) و حیات‌باوری رازی (رازی، 1379) همخوان است. اهمیت ورزش، نظریه اخلاط (ابن‌سینا، 1384) و فیزیولوژی مدرن (گایتون و هال، 1399) را بازتاب می‌دهد، در حالی که تعاملات قلب-مغز با نظریه پلی‌واگال (پورگس، 1390) و طب نبوی هم‌راستاست. نقد سیاسی او، با عصب‌شناسی تروما (فان در کولک، 1393) و اخلاق حکومتی اسلامی (ماوردی، 1375) تأیید می‌شود.

محدودیت‌های خادمی شامل توجه محدود به مکانیزم‌های مولکولی نوروگلیا یا تعاملات قلبی-شناختی است. پژوهش‌های آتی می‌توانند مسیرهای سیگنالینگ گلیال یا استفاده از تصویربرداری مغزی برای مطالعه پویایی قلب-مغز را بررسی کنند. نقد سیاسی او، تحلیل میان‌رشته‌ای از تأثیرات اجتماعی تروما را از طریق چارچوب‌های سلامت عمومی پیشنهاد می‌دهد. مقایسه با طب نبوی و پزشکی یکپارچه مدرن، نشان می‌دهد که مدل خادمی، سلامت کل‌نگر را تقویت می‌کند، که با «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْرًا» (شرح، 94:5-6) هم‌راستاست.

نتیجه‌گیری

آگاهی و انسان الهی صادق خادمی، سلامت جسمانی را به‌عنوان ستونی معرفت‌شناختی بازتعریف می‌کند، که خود-ترمیمی، ورزش، و حفظ شناخت را تأکید دارد. با تلفیق فلسفه پزشکی اسلامی و علوم نوین، خادمی دیدگاهی تحول‌آفرین ارائه می‌دهد که ریشه در اوامر الهی دارد («فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»، تین، 95:4). نقد او از سرکوب، ضرورت اخلاقی حفاظت از سلامت شناختی را برجسته کرده و پژوهش‌های میان‌رشته‌ای در پارادایم‌های سلامت کل‌نگر را برمی‌انگیزد.

منابع

ابن‌سینا. (1384). قانون فی الطب (ل. بختیار، ویراستار). انتشارات کازی.
ابن‌قیم الجوزیه. (1377). طب النبی. دار الفکر.
اسکوایر، ل. ر.، و کندل، ا. ر. (1388). حافظه: از ذهن تا مولکول‌ها. رابرتس و کمپانی.
اریکسون، ک. آ.، واس، م. و.، پراکاش، ر. س.، و همکاران. (1393). تمرین ورزشی حجم هیپوکامپ را افزایش داده و حافظه را بهبود می‌بخشد. مجموعه مقالات آکادمی علوم ملی، 108(7)، 3017–3022.
تایر، ج. ف.، و لین، ر. د. (1388). کلود برنار و ارتباط قلب-مغز: بسط مدلی از یکپارچگی عصبی-احشایی. مرورهای عصب‌شناسی و رفتاری، 33(2)، 81–88.
خادمی، ص. (1404). آگاهی و انسان الهی (ترجمه منتشرنشده). [ترجمه توسط گروک 3، xAI].
دویج، ن. (1386). مغزی که خود را تغییر می‌دهد. پنگوئن.
راتی، ج. ج. (1387). جرقه: علم انقلابی ورزش و مغز. لیتل، براون.
رازی، م. (1379). الحاوی فی الطب. دار احیاء التراث العربی.
فان در کولک، ب. آ. (1393). بدن حساب را نگه می‌دارد: مغز، ذهن، و بدن در بهبود تروما. پنگوئن.
قرآن کریم. (1383). قرآن (م. م. ، مترجم). دار القرآن الکریم.
قرطبی، م. (1385). الجامع لأحکام القرآن. دار الکتب العلمیه.
گایتون، ا. س.، و هال، ج. ا. (1399). کتاب درسی فیزیولوژی پزشکی. الزویر.
گالن. (1385). گالن: درباره خواص مواد غذایی (ا. پاول، مترجم). انتشارات کمبریج.
مسکویه، ا. (1381). تهذیب الأخلاق. دار المعارف.
ماوردی، ع. (1375). الأحکام السلطانیه. دار الکتب العلمیه.
نصر، س. ح. (1372). مقدمه‌ای بر دکترین‌های کیهان‌شناختی اسلامی. انتشارات SUNY.
هرمن، ج. ل. (1376). تروما و بهبودی. بیسیک بوکز.
پفریگر، ف. و. (1389). نقش سلول‌های گلیال در تشکیل و نگهداری سیناپس‌ها. مرورهای پژوهش مغزی، 63(1-2)، 39–46.
پورگس، س. و. (1390). نظریه پلی‌واگال: مبانی عصب‌شناختی عواطف. نورتون.
مک‌ایون، ب. س. (1396). عصب‌شناسی استرس و سازگاری. مرورهای فیزیولوژیک، 87(3)، 873–904.
اشمیت، ر. آ.، و لی، ت. د. (1390). کنترل و یادگیری حرکتی: تأکید رفتاری. هیومن کینتیکس.
طباطبایی، م. ح. (1390). تفسیر المیزان. دار الکتب الاسلامیه.
اینسورث، م. د. س.، بلهار، م. س.، واترز، ا.، و وال، س. (1357). الگوهای دلبستگی: مطالعه روان‌شناختی موقعیت غریب. ارلبام.
بدلی، ا. (1379). بافر اپیزودیک: مؤلفه‌ای جدید در حافظه کاری؟ گرایش‌های علوم شناختی، 4(11)، 417–423.
باندورا، ا. (1356). نظریه یادگیری اجتماعی. پرنتیس هال.
کاسیوپو، ج. ت.، و دسیتی، ج. (1390). عصب‌شناسی اجتماعی: چالش‌ها و فرصت‌ها. سالنامه آکادمی علوم نیویورک، 1224، 162–173.
دوک، ک. س. (1385). ذهنیت: روان‌شناسی جدید موفقیت. رندوم هاوس.
هاتی، ج.، و تیمپرلی، ه. (1386). قدرت بازخورد. مرور پژوهش‌های آموزشی، 77(1)، 81–112.
ویلسون، م. (1381). شش دیدگاه شناخت تجسمی. بولتن و مرور روان‌سنجی، 9(4)، 625–636.