چیستی دین و ایمان در کتاب تزویر و دین الاهی

تحلیل فصل اول اثر صادق خادمی

مقدمه

کتاب تزویر و دین الاهی اثر صادق خادمی، پژوهشی عمیق در تبیین ماهیت دین و ایمان از منظری الهیاتی و فلسفی ارائه می‌دهد. فصل اول این اثر، با عنوان «چیستی دین و ایمان»، به بررسی مفهوم دین به‌مثابه امری وحیانی، سرشتی، و توحیدی می‌پردازد و ایمان را به‌عنوان بنیاد دین معرفی می‌کند. این مقاله با استناد به متن فصل اول و منابع اسلامی معتبر، به تحلیل مفاهیم کلیدی دین، ایمان، و اجزای سازنده‌ی آن‌ها، شامل حکم، نیت، اطمینان، و ولایت، می‌پردازد. هدف، ارائه‌ی دیدگاهی منسجم و آکادمیک از این مفاهیم و نقش آن‌ها در زیست دینی است.

بخش اول: ماهیت دین

خادمی دین را امری بینشی و توصیفی تعریف می‌کند که با تبیین شایستگی خداوند برای عبودیت، التزام و ارادت را در فرد دیندار برمی‌انگیزد (خادمی، ۱۴۰۳، ص ۱). دین، افزون بر بعد نظری (شناخت و معرفت)، دارای بُعد عملیاتی است که در اطاعت و انقیاد به احکام الهی متجلی می‌شود. این تعریف، دین را برنامه‌ای وحیانی و جامع می‌داند که از علم تجربی و عقل مفهومی فراتر می‌رود و هدایت و نجات را از طریق ایمان به غیب فراهم می‌آورد (همان، ص ۲).
واژه‌ی «دین» از ریشه‌ی اکدی «دِنو» به معنای حکم و داوری گرفته شده و در زبان‌های سامی، از جمله عربی، به معنای شرع و قضاوت به کار می‌رود (همان، ص ۴). این ریشه‌شناسی، پیوند دین با مفهوم التزام به احکام الهی را نشان می‌دهد. خادمی تأکید می‌کند که دین سرشتی و توحیدی است و قانون تکوینی خداوند را بازتاب می‌دهد، به‌گونه‌ای که اطاعت از آن به رستگاری می‌انجامد (همان، ص ۳).

بخش دوم: ایمان، بنیاد دین

ایمان، به‌عنوان رکن اصلی دین، تصدیق قلبی و اعتقاد درونی است که با اقرار زبانی همراه می‌شود (خادمی، ۱۴۰۳، ص ۱۲). خادمی ایمان را گرایشی باطنی می‌داند که از بینش پیشینی سرچشمه می‌گیرد و بدون نمود ظاهری، حضوری بدیهی در انسان دارد (همان، ص ۱۳). فقدان ایمان، به شکل نفاق (اقرار بدون اعتقاد)، فسق (اعتقاد بدون عمل)، یا کفر (امتناع از اقرار)، مانع دینداری می‌شود (همان، ص ۱۲).
قرآن کریم نیز ایمان را با تصدیق و تسلیم پیوند می‌دهد. آیه‌ی ۶۵ سوره‌ی نساء تأکید می‌کند که ایمان واقعی در گرو پذیرش کامل احکام الهی بدون تردید یا ناراحتی است: «فَلا وَرَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ» (قرآن کریم، نساء: ۶۵). این آیه نشان‌دهنده‌ی لزوم انقیاد کامل به احکام الهی برای تحقق ایمان است.

بخش سوم: اجزای سازنده‌ی ایمان

خادمی اجزای ایمان را شامل تصدیق، حکم، نیت، و اطمینان می‌داند. تصدیق، فهم صدق یا کذب یک خبر و اذعان به آن است که با حکم و داوری همراه می‌شود (خادمی، ۱۴۰۳، ص ۱۴). حکم، اذعان عقل عملی به پیوند میان اشیاء است و در صورت پذیرش، به ایمان می‌انجامد (همان، ص ۱۶). نیت، انگیزه‌ی الهی در عمل است که با اراده و محبت به خداوند تقویت می‌شود و دینداری را از اجبار به عشق تبدیل می‌کند (همان، ص ۱۷–۱۸). اطمینان، حالت روانی پایداری است که ایمان را از شک و تردید مصون می‌دارد و به دیندار آرامش و ثبات می‌بخشد (همان، ص ۲۰).
روایتی از امام باقر یا صادق (ع) این موضوع را تأیید می‌کند. در این روایت، فردی که با وجود عبادت چهل‌روزه به دلیل شک در نبوت عیسی (ع) مستجاب نشد، نشان‌دهنده‌ی اهمیت اطمینان و فقدان شک در ایمان است (خادمی، ۱۴۰۳، ص ۲۶–۲۷). این روایت تأکید می‌کند که شک، حتی اگر ناخودآگاه باشد، ایمان را باطل می‌سازد.

بخش چهارم: ولایت و محبت در دینداری

خادمی ریشه‌ی دینداری را در محبت و ولایت الهی می‌داند. ولایت، قرب تکوینی به خداوند است که از طریق محبت به امام الهی و پیروی از او محقق می‌شود (خادمی، ۱۴۰۳، ص ۳۲). روایتی از امام باقر (ع) نقل شده که دین را با محبت همسان می‌داند: «دین، چیزی جز محبت و دوستی نیست» (همان، ص ۳۲). این محبت، ایمان را شکوفا می‌کند و دیندار را به سوی حیات ابدی هدایت می‌کند.
قرآن کریم نیز بر اهمیت محبت در ایمان تأکید دارد: «وَالَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ» (بقره: ۱۶۵)، که نشان‌دهنده‌ی شدت محبت مؤمنان به خداوند است. ولایت، به‌عنوان راهنمای مشروع، متن دین را ناطق می‌سازد و دینداری را به ولا‌یت‌مداری تبدیل می‌کند (خادمی، ۱۴۰۳، ص ۳۳).

بخش پنجم: غیب و موضوع دینداری

دین، به‌ویژه از طریق وحی الهی، به غیب و امور پنهان می‌پردازد که از دسترس علم تجربی، عقل مفهومی، و شهود عرفانی خارج است (خادمی، ۱۴۰۳، ص ۳۵). انسان به‌طور سرشتی مشتاق کشف راز آفرینش و معنا است، و دین این تشنگی را با ایمان به غیب سیراب می‌کند. خادمی تأکید می‌کند که دین، گزاره‌های تأییدی در امور معقول یا مشهود ارائه می‌دهد، اما در امور غیبی، نقش تأسیسی دارد و حقایق ناشناخته را آشکار می‌سازد (همان، ص ۳۶).
آیه‌ی ۱۳۲ سوره‌ی بقره بر پیوستگی دینداری تأکید دارد: «فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ» (قرآن کریم، بقره: ۱۳۲). این پیوستگی، دینداری را امری مستمر و غیرموقت می‌سازد که با ایمان به غیب و اطاعت مداوم از خداوند محقق می‌شود.

نتیجه‌گیری

فصل اول کتاب تزویر و دین الاهی تصویری جامع از دین و ایمان ارائه می‌دهد که ریشه در وحی الهی، محبت، و ولایت دارد. دین، به‌عنوان برنامه‌ای توحیدی و سرشتی، انسان را به سوی قرب الهی هدایت می‌کند، و ایمان، با اجزای تصدیق، حکم، نیت، و اطمینان، این مسیر را هموار می‌سازد. تأکید خادمی بر پیوستگی دینداری و نقش محوری محبت و ولایت، با استناد به آیات قرآنی و روایات اهل‌بیت (ع)، دیدگاهی عمیق و منسجم ارائه می‌دهد که می‌تواند مبنای مطالعات الهیاتی و فلسفی قرار گیرد. این تحلیل، دعوتی است به بازاندیشی در چیستی دین و جایگاه آن در زندگی انسانی.

منابع

• خادمی، صادق. (۱۴۰۳). تزویر و دین الاهی. شیراز: صبح انتظار