تحلیل عرفانی و الهیاتی ظهور ولایت: بررسی حضور و بسط معرفت در عصر قیام قائم (عج)

چکیده

ظهور ولایت، به‌عنوان نقطه اوج بسط معرفت و حضور الهی، در الهیات شیعی جایگاهی محوری دارد. این مقاله با تکیه بر متون روایی معتبر و آرای عرفانی، به بررسی مفهوم ظهور در عصر قیام قائم (عج) می‌پردازد. با بهره‌گیری از رویکردی تحلیلی-تفسیری، این پژوهش نشان می‌دهد که ظهور، دوره‌ای است از آگاهی کامل، عشق، وحدت، و همزیستی با تمامی پدیده‌ها، که در آن غیبت جز در ذات حق‌تعالی معنا ندارد. همچنین، نقش قائم (عج) در بسط تمامی مراتب علم و تحقق عدالت و حکمت الهی مورد تأکید قرار گرفته است. این مقاله از کتاب آگاهی و انسان الاهی نوشته صادق خادمی برگرفته شده است.

مقدمه

ظهور ولایت، در فرهنگ شیعی، به‌ویژه در ارتباط با قیام حضرت مهدی (عج)، نقطه عطفی در تحقق کامل معرفت و حضور الهی است. این دوره، که با بسط آگاهی، عشق، وحدت، و همزیستی با پدیده‌های هستی تعریف می‌شود، از منظر عرفانی و الهیاتی، پایان غیبت ظاهری ولیّ الهی و آشکارگی نور ولایت در عالم ناسوت است. قرآن کریم با تأکید بر نور الهی که آسمان‌ها و زمین را روشن می‌سازد (نور: ۳۵)، بر حضور همیشگی حقیقت ولایت دلالت دارد. این مقاله، با استناد به روایات معتبر و دیدگاه‌های عرفانی، به تحلیل مفهوم ظهور ولایت و ویژگی‌های آن در عصر قیام قائم (عج) می‌پردازد.

مفهوم ظهور ولایت: تعریف و مبانی نظری

ظهور ولایت، از منظر عرفانی، دوره‌ای است که در آن حضور ولیّ الهی به صورت کامل در عالم ناسوت تحقق می‌یابد. این حضور با آگاهی، معرفت، وحدت، و عشق به حق‌تعالی همراه است. در روایتی از الخرائج و الجرائح، امام صادق (ع) فرموده‌اند:

«العلم سبعة و عشرون حرفاً فجمیع ما جاءت به الرسل حرفان فلَم یعرف الناس حتی الیوم غیر الحرفین فإذا قام قائمنا أخرج الخمسة و العشرین حرفاً فبثّها فی الناس و ضمّ إلیها الحرفین حتی یبثّها سبعة و عشرین حرفاً»¹.

این روایت نشان می‌دهد که علم به بیست‌وهفت حرف تقسیم شده است. پیامبران تنها دو حرف را آورده‌اند. مردم تا امروز تنها این دو حرف را شناخته‌اند. با قیام قائم (عج)، بیست‌وپنج حرف دیگر آشکار می‌شود. او این علوم را در میان مردم منتشر می‌کند و دو حرف پیشین را نیز به آن می‌افزاید. بدین ترتیب، تمامی بیست‌وهفت حرف علم در دسترس همگان قرار می‌گیرد.

ابعاد عرفانی ظهور ولایت

ظهور و بسط معرفت

ظهور ولایت، دوره‌ای است که در آن معرفت به تمامی مراتب خود می‌رسد. این بسط معرفت، با حضور قائم (عج) و آشکار شدن علوم نهان محقق می‌شود. در روایتی از الکافی، امام باقر (ع) فرموده‌اند:

«إذا قام قائمنا وضع الله یده علی رؤوس العباد فجمع بها عقولهم و کملت به أحلامهم»².

این روایت بیانگر آن است که با قیام قائم، خداوند دست رحمت خود را بر سر بندگان می‌نهد. این امر عقول آن‌ها را جمع می‌کند. همچنین، بردباری و درکشان به کمال می‌رسد. این تحول، زمینه‌ساز آگاهی کامل و همزیستی با تمامی پدیده‌های هستی است.

عشق و وحدت در عصر ظهور

ظهور ولایت، با عشق و وحدت با حق‌تعالی تعریف می‌شود. این دوره، زمانی است که غیبت ظاهری پایان می‌یابد و نور ولایت در تمامی عالم ساطع می‌شود. در این عصر، هیچ غیبتی جز غیبت ذات حق‌تعالی وجود ندارد. این وحدت، با همنشینی با فرشتگان الهی و ارواح جبروتی تقویت می‌شود و به تحقق کامل توحید منجر می‌گردد.

ابعاد الهیاتی ظهور ولایت

تحقق عدالت و حکمت الهی

یکی از ویژگی‌های برجسته عصر ظهور، تحقق عدالت و حکمت الهی است. با قیام قائم (عج)، ریشه‌های فساد سیستمی از بین می‌رود. احکام صریح لوح محفوظ اجرا می‌شود. دین نفس‌الامری و خرد ناب حاکم می‌گردد. حکمت قلبی و کشف مطابق با واقع، جایگزین جهل و انحراف می‌شود. این تحول، به واسطه حضور مستقیم ولیّ الهی و مدیریت شهودی او در عالم ناسوت محقق می‌شود.

ولایت به مثابه محور هستی

ولایت، به‌عنوان محور هستی، در عصر ظهور به صورت کامل آشکار می‌شود. در روایتی از بصائر الدرجات، امام صادق (ع) فرموده‌اند:

«إنّ حدیثنا صعب مستصعب شریف کریم ذکوان ذکیّ وعرٌ لا یحتمله ملک مقرب و لا نبیّ مرسل و لا مؤمن ممتحن. قلت: فمن یحتمله جعلت فداک؟ قال: من شئنا یا أبا الصامت»³.

این روایت بیانگر سختی و عظمت امر ولایت است. این امر چنان والاست که نه فرشته مقرب، نه پیامبر مرسل، و نه مؤمن آزموده نمی‌تواند آن را تحمل کند. تنها کسانی که مورد مشیت الهی قرار گیرند، قادر به درک آن هستند. این سختی، به معنای نیاز به شجاعت، فنای تعینات، و طهارت کامل برای وصول به حقیقت ولایت است.

تحلیل روایات و دیدگاه‌های عرفانی

علامه طباطبایی در تفسیر این روایت، ولایت را کمال توحید و حقیقت دین می‌داند. او ولایت را دارای مراتب تشکیکی می‌شمرد و معتقد است که تنها فرشتگان مقرب، پیامبران مرسل، و مؤمنان آزموده به مراتب بالای آن دست می‌یابند. او می‌نویسد:

«بل المراد بالإقرار نیل ما عندهم من حقیقة الدین و هو کمال التوحید الذی هو الولایة فإنّه أمر ذو مراتب، و لا ینال المرتبة الکاملة منها إلاّ من ذکروره»⁴.

این دیدگاه، بر این نکته تأکید دارد که ولایت، امری عملی و وصولی است که تنها از طریق قلب باطنی و عشق به حق‌تعالی محقق می‌شود. همچنین، علامه به مرتبه‌ای والاتر اشاره می‌کند که مختص پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) است و در آن، وحدت کامل با حق‌تعالی به صورت اختصاصی تحقق می‌یابد.

پیامدهای ظهور ولایت

ظهور ولایت، پیامدهای گسترده‌ای در ابعاد فردی و اجتماعی دارد. در بعد فردی، این دوره با آگاهی کامل، طهارت، و اتصال به حقیقت الهی همراه است. در بعد اجتماعی، عدالت، حکمت، و وحدت جایگزین فساد، تفرقه، و ظلم می‌شود. مدیریت شهودی قائم (عج) و حضور مستقیم او، تمامی پدیده‌های عالم را به سوی کمال هدایت می‌کند.

نقش اولیای الهی در عصر ظهور

در عصر ظهور، اولیای الهی به‌عنوان نمایندگان قائم (عج) نقش کلیدی در هدایت جامعه دارند. این اولیا، که در مراتب بالای ولایت قرار دارند، با عشق و حکمت، مردم را به سوی حقیقت الهی رهنمون می‌شوند. روایت ابو صامت نشان می‌دهد که این اولیا، که مورد مشیت الهی‌اند، توانایی تحمل عظمت ولایت را دارند و در تربیت معنوی جامعه نقش‌آفرین‌اند.

نتیجه‌گیری

ظهور ولایت، به‌عنوان دوره‌ای از بسط کامل معرفت، عشق، و وحدت، نقطه اوج تحقق حقیقت الهی در عالم ناسوت است. این عصر، با قیام قائم (عج)، تمامی مراتب علم را آشکار می‌کند و عدالت و حکمت الهی را محقق می‌سازد. ولایت، به‌عنوان محور هستی، در این دوره به صورت کامل ساطع می‌شود و غیبت جز در ذات حق‌تعالی معنا ندارد. اولیای الهی، با هدایت شهودی، نقش کلیدی در این تحول ایفا می‌کنند. در نهایت، ظهور ولایت، دعوتی است به سوی آگاهی، طهارت، و اتصال به نور بی‌پایان الهی.

منابع

۱. قمی، راوندی. (۱۴۰۹ ق). الخرائج و الجرائح. جلد ۲، ص ۸۴۳. قم: مؤسسة الإمام المهدی.

۲. کلینی، محمد بن یعقوب. (۱۴۰۷ ق). الکافی. جلد ۱، ص ۵۰۴. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

۳. صفار قمی، محمد بن حسن. (۱۴۰۴ ق). بصائر الدرجات. ص ۴۹۸. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.

۴. طباطبایی، محمدحسین. (۱۴۱۷ ق). المیزان فی تفسیر القرآن. جلد ۲۰، ص ۳۴۵. قم: دفتر انتشارات اسلامی.

۵. مجلسی، محمدباقر. (۱۴۰۳ ق). بحار الأنوار. جلد ۲۶، ص ۱۲۳. بیروت: دار إحیاء التراث العربی.