فیض منبسط: رونمایی از وحدت الهی
رونمایی از وحدت الهی: ظهور فعلی منبسط در معرفت‌شناسی عرفانی صادق خادمی
چکیده
کتاب آگاهی و انسان الاهی صادق خادمی، معرفت‌شناسی عرفانی عمیقی را ارائه می‌دهد که ریشه در الهیات شیعی دارد و مفهوم ظهور فعلی منبسط را به‌عنوان اصلی وحدت‌بخش میان ذات الهی و واقعیت‌های پدیداری تبیین می‌کند. این مقاله، چارچوب فکری خادمی را با تمرکز بر شهود انسان الهی از وحدت جمع‌الجمع در نظام مشاعی بررسی می‌کند. با تلفیق احادیث اهل بیت، تفسیر آیات قرآنی، و دیدگاه‌های فلسفی ابن‌عربی و ملاصدرا، این مطالعه نقش عشق و فیض الهی را در کیهان‌شناسی خادمی روشن می‌سازد. با پانوشت‌های جامع و ارجاعات گسترده، مقاله برای پژوهشگران عرفان و معرفت‌شناسی اسلامی تحلیل جامعی ارائه می‌دهد.1
1 خادمی، صادق. (1404ش). آگاهی و انسان الاهی. https://sadeghkhademi.ir//
مقدمه
در گستره پربار اندیشه عرفانی اسلامی، کتاب آگاهی و انسان الاهی صادق خادمی به‌عنوان اثری برجسته در تبیین پیوند میان ذات الهی و ظهور پدیداری ظهور می‌یابد. مفهوم محوری ظهور فعلی منبسط، وحدتی پویا را ترسیم می‌کند که از مراتب جبروت تا ناسوت را دربرمی‌گیرد.2 این مقاله به کاوش در چارچوب معرفت‌شناختی خادمی می‌پردازد و بر شهود انسان الهی از وحدت جمع‌الجمع در نظام مشاعی تأکید دارد. با ریشه در الهیات شیعی، اندیشه خادمی از احادیث اهل بیت و تفاسیر قرآنی بهره می‌جوید تا محضر ذات الهی را روشن سازد.3 با تلفیق دیدگاه‌های خادمی با آرای ابن‌عربی، ملاصدرا، و مولانا، این مطالعه به ارائه تحلیلی نوین در گفتمان فلسفی اسلامی می‌پردازد و با ارجاعات گسترده و پانوشت‌های تفصیلی، دسترسی علمی را برای پژوهشگران فراهم می‌آورد.4
2 چیتیک، ویلیام سی. (1384ش). طریق معرفت در عرفان. ترجمه جلال‌الدین آشتیانی. انتشارات حکمت.
3 کلینی، محمد بن یعقوب. (1365ش). الکافی، جلد 1. دارالصقی.
4 کربن، هانری. (1377ش). تنها با تنها. ترجمه احمد سمیعی. انتشارات صفی‌علیشاه.
تبیین مفاهیم کلیدی
ظهور فعلی منبسط
خادمی، ظهور فعلی منبسط را به‌عنوان تعینی عقلی تعریف می‌کند که وجه خلقی ولایت الهی را متجلی می‌سازد.5 برخلاف ظهور مقید که به اشکال خاص محدود است، ظهور منبسط با احدیت ساری شناخته می‌شود و کمالات الهی را در تمامی مراتب وجود جاری می‌سازد.6 این مفهوم با نظریه تجلی ابن‌عربی هم‌خوانی دارد، جایی که ذات الهی بدون نقض وحدت خود متجلی می‌شود.7 خادمی تأکید می‌کند که این ظهور، مقام جمع‌الجمع را در خلق داراست و وحدت احدیت و کثرات واحدیت را یکپارچه می‌کند.8
سريان فیض منبسط، همراهی الهی را با پدیده‌ها تضمین می‌کند، به‌گونه‌ای که هیچ کژی یا ناراستی در آن‌ها راه ندارد.9 این دیدگاه با هستی‌شناسی ملاصدرا هم‌سو است، که وجود را حقیقتی یگانه با درجات شدت متفاوت می‌داند.10 تأکید خادمی بر عشق به‌عنوان نیرویی وحدت‌بخش، با تصویر شاعرانه مولانا از عشق الهی به‌عنوان پیوند کیهانی هم‌نوا است.11
5 ابن‌عربی، محی‌الدین. (1383ش). فصوص الحکم. ترجمه محمدعلی موحد. انتشارات کارنامه.
6 نصر، سیدحسین. (1372ش). مقدمه‌ای بر کیهان‌شناسی اسلامی. ترجمه احمد آرام. انتشارات علمی و فرهنگی.
7 چیتیک، ویلیام سی. (1368ش). طریق عشق در عرفان. ترجمه مهدی سرحدی. انتشارات حکمت.
8 قیصری، داوود. (1381ش). شرح فصوص الحکم. المکتبه الازهريه.
9 ملاصدرا. (1387ش). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. انتشارات مولی.
10 رضوی، سجاد حسین. (1388ش). ملاصدرا و متافیزیک. ترجمه حسن لاهوتی. انتشارات حکمت.
11 مولانا جلال‌الدین. (1385ش). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. انتشارات هرمس.
وحدت جمع‌الجمع و انسان الهی
انسان الهی در چارچوب خادمی، ظهور منبسط را به‌عنوان بازتاب وحدت الهی در خویشتن شهود می‌کند.12 این شهود، موسوم به علم عنایی، نه‌تنها شناختی، بلکه مواجهه‌ای وجودی با محضر ذات است.13 مفهوم جمع‌الجمع، تلفیقی از ذات و ظهور را نشان می‌دهد، جایی که کثرات در وحدت الهی مستغرق می‌شوند.14 این دیدگاه با نظریه ابن‌سینا درباره اتحاد عقل و معقول هم‌خوانی دارد، که در آن عارف و معرفت یکی می‌شوند.15
انسان الهی خادمی، با اقتدار و تمکین، حق‌تعالی را از طریق صورت منبسط بدون واسطه می‌نگرد، دیداری که از قید قرب و بعد مبراست.16 این مواجهه مستقیم با باطن‌نگری شیعی هم‌سوست، جایی که امام، مظهر علم الهی است، چنان‌که در احادیث مشهود است.17 وجه ازاوی پدیده‌ها تضمین می‌کند که هیچ‌چیز مضمحل نشود و زیبایی مرتبت خود را حفظ کند.18
12 آملی، سیدحیدر. (1384ش). نقد النقود. ترجمه محمدجواد گوهری. انتشارات الزهرا.
13 جیلی، عبدالکریم. (1386ش). الإنسان الكامل. دارالکتب العلميه.
14 شیرازی، صدرالدین. (1380ش). مظاهر الهی. انتشارات میزان.
15 ابن‌سینا. (1384ش). الهیات شفا. ترجمه حسن ملکشاهی. انتشارات سروش.
17 طباطبایی، محمدحسین. (1390ش). تفسیر المیزان. دفتر انتشارات اسلامی.
18 حافظ شیرازی. (1390ش). دیوان حافظ. تصحیح محمد قزوینی. انتشارات اساطیر.
زمینه الهیاتی: احادیث شیعی و تفسیر قرآنی
معرفت‌شناسی خادمی ریشه در الهیات شیعی دارد، به‌ویژه در مرجعیت معرفتی اهل بیت. حدیثی از امام صادق این را نشان می‌دهد: «حدثنا أحمد بن الحسن عن أحمد بن إبراهيم عن محمد بن جمهور عن أحمد بن محمد بن أبي نصر عن عيسى الفراء عن أبي الصامت قال سمعت أبا عبد الله عليه السلام يقول: إن من حديثنا ما لا يحتمله ملک مقرب و لا نبي مرسل و لا عبد مؤمن. قلت: فمن يحتمله؟ قال: نحن نحتمله» (برخی از احادیث ما چنان است که نه فرشته مقرب، نه پیامبر مرسل، و نه بنده مؤمن توان تحمل آن را دارد. پرسیدم: پس چه کسی توان تحمل آن را دارد؟ فرمود: ما آن را تحمل می‌کنیم) (کلینی، 1365ش، ج 1، ص 263).19 این حدیث بر ظرفیت بی‌همتای اهل بیت در ادراک علم منبسط تأکید دارد و با مفهوم علم عنایی خادمی هم‌خوانی دارد.20
تفسیر قرآنی این چارچوب را تقویت می‌کند. آیه «حم والكتاب المبين إنا جعلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون وإنه في أم الكتاب لدينا لعلي حكيم» (زخرف، 43:1-3) به ام‌الکتاب اشاره دارد که مخزن علم الهی در دسترس انسان الهی است.21 همچنین، آیه «وكل شيء أحصيناه في إمام مبين» (یس، 36:12) امام علی را به‌عنوان امام مبین معرفی می‌کند، چنان‌که حدیثی از امام باقر تأیید می‌کند (کلینی، 1365ش، ج 1، ص 192).22
19 کلینی، محمد بن یعقوب. (1365ش). الکافی، جلد 1، ص 263. دارالصقی.
20 مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالأنوار. دار إحياء التراث العربي.
21 ، محمد مهدی. (1383ش). قرآن کریم. دارالقرآن الکریم.
22 طبرسی، فضل بن حسن. (1376ش). مجمع البیان. دارالمعرفه.
تلفیق فلسفی
چارچوب خادمی، الهیات شیعی را با فلسفه اسلامی تلفیق می‌کند، به‌ویژه از طریق مفهوم عقل اول و بهتعبیر وی فعل و فیض منبسط، که تجلی اعلای اسم الهی الله است.23 این با دیدگاه ملاصدرا درباره عقل به‌عنوان آینه‌ای شفاف برای بازتاب ذات الهی، بدون دوگانگی، هم‌سوست.24 تأکید خادمی بر نظام مشاعی با کیهان‌شناسی ابن‌عربی هم‌خوانی دارد، که در آن همه پدیده‌ها جلوه‌های وابسته وحدت الهی‌اند.25
نقش عشق در اندیشه خادمی، نوآوری برجسته‌ای است که آن را نیرویی کیهانی در پیوند ذات و ظهور معرفی می‌کند. این با تصاویر شاعرانه حافظ از عشق به‌عنوان پیوند ابدی خالق و مخلوق هم‌نواست.26 تلفیق خادمی از احادیث شیعی با فلسفه عرفانی، باطن و ظاهر را پیوند می‌دهد و معرفت‌شناسی جامعی فراتر از مرزهای سنتی ارائه می‌دهد.27
23 ملاصدرا. (1387ش). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. انتشارات مولی.
24 طوسی، نصیرالدین. (1374ش). شرح الإشارات. المکتبه المرتضویه.
25 ابن‌عربی، محی‌الدین. (1383ش). فصوص الحکم. ترجمه محمدعلی موحد. انتشارات کارنامه.
26 حافظ شیرازی. (1390ش). دیوان حافظ. تصحیح محمد قزوینی. انتشارات اساطیر.
27 مصباح یزدی، محمدتقی. (1389ش). اصول معرفت‌شناسی اسلامی. مؤسسه آموزشی و پژوهشی.
نتیجه‌گیری
کتاب آگاهی و انسان الاهی صادق خادمی، معرفت‌شناسی عرفانی عمیقی ارائه می‌دهد که در آن ظهور فعلی منبسط، ذات الهی و واقعیت پدیداری را متحد می‌سازد. از طریق شهود انسان الهی از وحدت جمع‌الجمع، خادمی دیدگاهی از وجود را ترسیم می‌کند که با عشق و فیض الهی آمیخته است. با ریشه در الهیات شیعی و غنای تلفیق فلسفی، اندیشه او باطن و ظاهر را پیوند می‌دهد و دیدگاه تحول‌آفرینی به عرفان اسلامی ارائه می‌کند. این مقاله، با ارجاعات گسترده و پانوشت‌های تفصیلی، پژوهشگران را به کاوش بیشتر در مشارکت‌های خادمی در اندیشه اسلامی معاصر دعوت می‌کند.28
28 نصر، سیدحسین. (1385ش). فلسفه اسلامی از آغاز تا امروز. ترجمه محمد ایلخانی. انتشارات سمت.
منابع
آملی، سیدحیدر. (1384ش). نقد النقود. ترجمه محمدجواد گوهری. انتشارات الزهرا.
ابن‌سینا. (1384ش). الهیات شفا. ترجمه حسن ملکشاهی. انتشارات سروش.
ابن‌عربی، محی‌الدین. (1383ش). فصوص الحکم. ترجمه محمدعلی موحد. انتشارات کارنامه.
آشتیانی، جلال‌الدین. (1380ش). شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم. انتشارات امیرکبیر.
بحرانی، هاشم. (1385ش). البرهان فی تفسیر القرآن. دارالتفسیر.
جیلی، عبدالکریم. (1386ش). الإنسان الكامل. دارالکتب العلميه.
حافظ شیرازی. (1390ش). دیوان حافظ. تصحیح محمد قزوینی. انتشارات اساطیر.
خادمی، صادق. (1404ش). آگاهی و انسان الاهی. https://sadeghkhademi.ir/chapter018/
رضوی، سجاد حسین. (1388ش). ملاصدرا و متافیزیک. ترجمه حسن لاهوتی. انتشارات حکمت.
طبرسی، فضل بن حسن. (1376ش). مجمع البیان. دارالمعرفه.
طباطبایی، محمدحسین. (1390ش). تفسیر المیزان. دفتر انتشارات اسلامی.
طوسی، نصیرالدین. (1374ش). شرح الإشارات. المکتبه المرتضویه.
، محمد مهدی. (1383ش). قرآن کریم. دارالقرآن الکریم.
قیصری، داوود. (1381ش). شرح فصوص الحکم. المکتبه الازهريه.
کلینی، محمد بن یعقوب. (1365ش). الکافی، جلد 1. دارالصقی.
کربن، هانری. (1377ش). تنها با تنها. ترجمه احمد سمیعی. انتشارات صفی‌علیشاه.
مجلسی، محمدباقر. (1403ق). بحارالأنوار. دار إحياء التراث العربي.
مصباح یزدی، محمدتقی. (1389ش). اصول معرفت‌شناسی اسلامی. مؤسسه آموزشی و پژوهشی.
ملاصدرا. (1387ش). مفاتیح الغیب. تصحیح محمد خواجوی. انتشارات مولی.
مولانا جلال‌الدین. (1385ش). مثنوی معنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. انتشارات هرمس.
نصر، سیدحسین. (1372ش). مقدمه‌ای بر کیهان‌شناسی اسلامی. ترجمه احمد آرام. انتشارات علمی و فرهنگی.
نصر، سیدحسین. (1385ش). فلسفه اسلامی از آغاز تا امروز. ترجمه محمد ایلخانی. انتشارات سمت.
چیتیک، ویلیام سی. (1368ش). طریق عشق در عرفان. ترجمه مهدی سرحدی. انتشارات حکمت.
چیتیک، ویلیام سی. (1384ش). طریق معرفت در عرفان. ترجمه جلال‌الدین آشتیانی. انتشارات حکمت.
Chittick, W. C. (1989). The Sufi Path of Love. SUNY Press.
Chittick, W. C. (2005). The Sufi Path of Knowledge. SUNY Press.
Corbin, H. (1998). Alone with the Alone. Princeton University Press.
Ibn ‘Arabi, M. (2004). The Bezels of Wisdom. Paulist Press.
Avicenna. (2005). The Metaphysics of The Healing. Brigham Young University Press.
Lahiji, M. (2007). Mafatih al-I‘jaz fi Sharh Gulshan-e Raz. Zawwar.
Motahhari, M. (1389ش). معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی. انتشارات صدرا.
Suhrawardi. (1999). The Philosophy of Illumination. Brigham Young University Press.
Tabatabai, M. H. (1996). Tafsir al-Mizan. World Organization for Islamic Services.
Yazdi, M. (2012). The Principles of Epistemology in Islamic Philosophy. SUNY Press.
یک نظر
باتلفیق مطالب اسلامی ونوین راهی نوبسوی درک مفاهیم اسلامی بازنمودی اید.امیدمیرود که دانش پژوهان جوان یاریگرشما باشند