روش‌های نوین تفسیر قرآن: بررسی دیدگاه‌های آیت‌الله نکونام در آیه آیه روشنی
تفسیر قرآن در عصر حاضر با آثار ارزشمندی همچون تفسیر هدی به غنای خود افزوده است. این تفسیر گرانقدر که در چهار جلد تدوین شده، به تفسیر و تأویل آیات سوره حمد می‌پردازد و منبعی مهم در فهم کلام الهی به شمار می‌رود.
در واقع، جلد اول این تفسیر به بررسی مفهوم و چگونگی تفسیر و تأویل قرآن اختصاص یافته و به آیه 185 سوره بقره استناد می‌کند که قرآن را هدایتی برای مردم معرفی می‌نماید. به علاوه، جلد دوم و سوم و چهارم به ترتیب به تفسیر سوره حمد و تبیین مفاهیم عمیق الوهیت و ربوبیت می‌پردازند.
در این مقاله، به بررسی دیدگاه‌های نوین در تفسیر قرآن با تمرکز بر روش‌شناسی و رویکردهای معاصر خواهیم پرداخت و نقش مهم این مطالعات را در فهم عمیق‌تر کلام الهی تبیین خواهیم کرد.
مبانی روش‌شناختی تفسیر قرآن در اندیشه آیت‌الله نکونام
روش‌شناسی تفسیر قرآن یکی از مباحث بنیادین در علوم قرآنی است که در دهه‌های اخیر توجه ویژه‌ای به آن شده است. آیت‌الله محمدرضا نکونام با تألیف آثار متعدد در این حوزه، نقش مهمی در توسعه این مباحث داشته است. در ادامه، مبانی روش‌شناختی ایشان در تفسیر قرآن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
تعریف و اهمیت روش‌شناسی در تفسیر قرآن
روش‌شناسی در تفسیر قرآن، به معنای شناخت و تبیین اصول، قواعد و شیوه‌های صحیح برای دستیابی به معانی و مقاصد آیات قرآن است. به عبارت دیگر، روش‌شناسی تلاشی نظام‌مند برای کشف معانی قرآن کریم با بهره‌گیری از اصول و قواعد مشخص می‌باشد.
امروزه مبحث روش‌شناسی در هر دانشی، یکی از مبانی اصلی و اولیه آن دانش به شمار می‌رود و هیچ دانشی از روش بی‌بهره نیست. بنابراین، برای تحکیم ارکان و پیشرفت دانش تفسیر، ضرورت دارد همانند علوم دیگر، روش‌های مورد استفاده این دانش در حل مسائل خود شناخته شوند.
از دیدگاه متخصصان علوم قرآنی، بازشناسی تفاسیر در حوزه روش‌شناسی، ضرورت اجتناب‌ناپذیر مطالعات جدید قرآنی است. توجه به ابعاد مختلف روش‌شناسی تفسیر جهت دستیابی به روش صحیح تفسیر قرآن و نیز طبقه‌بندی تفاسیر بر مبنای معیارهای روش‌شناسانه، الزام‌های روش‌شناسی تفاسیر را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
آیت‌الله نکونام در جلد نخست کتاب ارزشمند «تفسیر هدی» با طرح این پرسش اساسی که «از میان روش‌های تفسیری موجود که بسیار متنوع نیز هست، کدام روش یا روش‌ها مورد تأیید قرآن کریم است؟» تلاش کرده است تا روش تفسیری مورد تأیید قرآن کریم را از دیدگاه خود قرآن کریم بررسی کند.
پیشینه علمی و فکری آیت‌الله نکونام
آیت‌الله محمدرضا نکونام در سال ۱۳۲۷ در گلپایگان در خانواده‌ای آکنده از معنویت و صفا به دنیا آمد. نبوغ ایشان از کودکی سرآمد جامعه علمی بوده است. ایشان از سه سالگی تحت آموزش معلمان معنوی و اساتید برجسته‌ای در جهات متفاوت، به ویژه عرفان قرار گرفت.
تحصیلات حوزوی ایشان در تهران تا سطح خارج فقه و اصول ادامه یافت و در هفده سالگی به قم رفت. آیت‌الله نکونام از محضر عالمان بزرگی چون مرحوم شعرانی، مرحوم الهی قمشه‌ای و مرحوم سید ابوالحسن رفیعی قزوینی بهره برد.
همچنین در قم در درس خارج آیات عظام سید محمدرضا گلپایگانی، میرزا هاشم آملی، شیخ مرتضی حایری، و علامه سید محمدحسین طباطبایی شرکت کرد. ایشان شرح حال اساتید خویش که شماره آنان به بیش از یکصد نفر می‌رسد را در کتابی با عنوان «حضور حاضر و غایب» آورده است.
آیت‌الله نکونام بیش از چهل سال در حوزه مقدس قم به تدریس علوم دینی پرداخت و در علومی همچون فقه، اصول، فلسفه، حکمت، عرفان، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، تفسیر قرآن، اقتصاد، سیاست، موسیقی، شعر و دیگر علوم و نیز اکثر زمینه‌های علمی و معرفتی دارای تألیف بود که تاکنون ۲2۰ عنوان کتاب از ایشان برای انتشار آماده شده است.
نوآوری‌های روش‌شناختی در آیه آیه روشنی
کتاب «آیه آیه روشنی» یکی از آثار برجسته آیت‌الله نکونام در زمینه تفسیر قرآن است که به تبیین ۳۲۶ آیه از مهمترین آیات قرآن کریم می‌پردازد. این اثر دارای نوآوری‌های روش‌شناختی قابل توجهی است که آن را از دیگر تفاسیر متمایز می‌سازد.
از مهمترین ویژگی‌های روش‌شناختی آیت‌الله نکونام در آیه آیه روشنی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- رویکرد انتقادی به روش‌های تفسیری سنتی: ایشان با نقد روش‌های تفسیری رایج، به دنبال روشی است که خود قرآن برای فهم معانی‌اش توصیه می‌کند.
- توجه به رابطه لفظ و معنا: در روش تفسیری آیت‌الله نکونام، رابطه لفظ و معنا اهمیت ویژه‌ای دارد و ایشان با تکیه بر اصول زبان‌شناسی معاصر، به تحلیل ساختاری متن قرآن می‌پردازد.
- بهره‌گیری از علوم میان‌رشته‌ای: یکی از نوآوری‌های مهم در روش تفسیری ایشان، استفاده از علوم میان‌رشته‌ای مانند جامعه‌شناسی و روان‌شناسی در فهم مفاهیم قرآنی است.
- نگاه انتقادی به روایات تفسیری: ایشان با نگاهی نقادانه به روایات تفسیری می‌نگرد و بر اساس معیارهای علمی، به سنجش و ارزیابی این روایات می‌پردازد.
افزون بر این، ایشان در تفسیر آیه آیه روشنی، روشی را برای انس با آیات قرآن پیشنهاد می‌کند که مبتنی بر ایجاد ارتباط مستقیم با آیات و تدبر در آنهاست. این روش که مبتنی بر نظریه “تفسیر قرآن به قرآن” است، با رویکرد تفسیری علامه طباطبایی در المیزان قرابت دارد، اما نوآوری‌های متمایزی نیز دارد.
با توجه به گستردگی آثار ایشان که به بیش از ۸۰۰ عنوان (منتشر شده و نشده) می‌رسد، می‌توان گفت آیت‌الله نکونام یکی از پرکارترین اندیشمندان معاصر در حوزه علوم قرآنی است که توانسته با بهره‌گیری از علوم مختلف، افق‌های جدیدی را در تفسیر قرآن کریم بگشاید.
تحلیل ساختاری متن قرآن در آیه آیه روشنی
تحلیل ساختاری متن قرآن، یکی از رویکردهای مهم در تفسیر «آیه آیه روشنی» است. این رویکرد بر این باور استوار است که قرآن کریم کتاب محکمی است که چینش و گزینش حروف، کلمات، عبارت‌ها، آهنگ و معانی آن به اراده خداوند حکیم و آگاه انجام پذیرفته است.
آیت‌الله نکونام در تفسیر خود به این نکته اشاره می‌کند که «قرآن کریم کتاب فصاحت و بلاغت است و عبارات آن مقفاست. نثرپردازی این کتاب آسمانی معجزه است. خداوند در نگارش این کتاب به شکل و ساختار اهمیت بسیار داده و از تمامی صنایع زیباسازی ادبی در آن به کار برده است».
همچنین، ایشان به ابعاد آوایی و موسیقیایی قرآن توجه ویژه دارد و معتقد است «آیات قرآن کریم آهنگین و دارای موسیقی، ریتم و دستگاه خاص خود است». این نگاه ساختاری به قرآن با یافته‌های زبان‌شناسی معاصر درباره انسجام آوایی متن همخوانی دارد.
پژوهش‌های زبان‌شناختی نشان می‌دهد که «ساختار آوایی متن قرآن، در عناصر مختلفی قابل بررسی است؛ از جمله سجع، جناس، موازات، ترصیع، التزام و تصدیر، که مجموع این عناصر آوایی موجب ارتباط محکم اجزاء متن و انسجام آن می‌شود». این انسجام آوایی جایگاه وسیعی در تحقیقات زبان‌شناسی متن یافته است و در متن قرآن کریم با برجستگی خاصی جلوه‌گری می‌کند.
رابطه لفظ و معنا در روش تفسیری آیت‌الله نکونام
یکی از مهمترین ویژگی‌های روش تفسیری آیت‌الله نکونام، توجه خاص به رابطه لفظ و معنا در قرآن کریم است. ایشان معتقد است وضع الفاظ در زبان‌های کهن به‌ویژه عربی، حکیمانه و با لحاظ تناسب و رعایت مناسبت بوده است.
او تصریح می‌کند: «کلمات با حکمت عقلی و روش فلسفی و با عرف عقلایی برای معانی وضع شده است. وضع لفظ برای معنا، امری نظام‌مند و سیستمیک و دارای قواعد علمی است؛ نظامی که قواعد آن، قابل کشف و دسترسی است».
به باور آیت‌الله نکونام، واضعان قدیم کلمات عرب، روح معنا و ویژگی‌های روانی حروف را می‌شناختند و در قراردادن لفظ برای معنا، تناسب حروف با معنا و ترکیب آنها را لحاظ می‌کردند. علاوه بر این، رابطه زبان و تفکر نیز در نگاه ایشان جایگاه ویژه‌ای دارد.
طبق آیات قرآن، «زبان دریافتی، با لحاظ همبستگی لفظ و معنا، کارکردی توجیهی بر ذهن انسان به دو نحو ذکری و لهوی دارد». در اندیشه آیت‌الله نکونام، بنابر همبستگی و ملازمت لفظ و معنا، «وقتی یک کاربر زبان در مورد چیزی یک فعالیت ذهنی مانند تصور، تصدیق، قیاس و استدلال به انجام می‌رساند، الفاظ متناظر با معانی مفرد و مرکب مربوط به آن امر نیز در ذهن او نقش می‌بندد».
از منظر زبان‌شناسی، می‌توان رابطه لفظ و معنا را در دو حوزه زبان بیانگر (القایی) و زبان دریافتی (پذیرا) بررسی کرد. زبان دریافتی «به آن بخش از کنش و توانش زبانی انسان اشاره دارد که به کمک آن می‌تواند کنش‌های زبانی و مخاطبه‌های دیگران با خود یا دیگران را دریافت و فهم نماید».
با این نگاه، تفسیر آیه آیه روشنی صرفاً ترجمه‌وار نیست، بلکه تلاشی است برای دستیابی به معنای عمیق و چندلایه قرآن با کمک ابزارهای زبان‌شناسی معاصر. به بیان آیت‌الله نکونام، «متأسفانه کارهای انجام شده در رابطه با قرآن کریم ترجمه‌وارهایی نه‌چندان کامل است و نه تفسیر».
نقد روایات تفسیری در آیه آیه روشنی
رویکرد انتقادی آیت‌الله نکونام به روایات تفسیری، یکی از ویژگی‌های برجسته تفسیر «آیه آیه روشنی» است. ایشان با آگاهی از اینکه «متأسفانه اختلاط روایات صحیح با غیر صحیح و نفوذ اسرائیلیات و خرافات ساخته و پرداخته بیگانگان با فرهنگ اسلامی در میان روایات تفسیری، این منبع را آلوده و آن را در معرض انتقادات شدید قرار داده است»، به نقد و بررسی روایات تفسیری می‌پردازد.
به باور ایشان، «روایاتی که مستقیما به تفسیر آیات قرآن پرداخته‌اند، بسیار اندک و ناچیزند؛ چنانکه به نقل مرحوم علامه طباطبایی: روایات منقول از طریق اهل سنت در این زمینه به کمتر از دویست و پنجاه عدد بالغ می‌گردد که بسیاری از آنها ضعیف و برخی منکر هستند».
آیت‌الله نکونام با الهام از روش صاحب المیزان، سیاق را به عنوان معیاری مهم برای نقد روایات تفسیری معرفی می‌کند. همانطور که «در تعامل جدی و تأمل برانگیز میان سیاق و روایات، پنج گونه تعامل عمده شکل می‌گیرد: ۱. کارکرد سیاق در رد یا پذیرش روایات تفسیری، ۲. کارکرد سیاق در رد یا پذیرش روایات ناظر به مباحث علوم قرآنی و تفسیر، ۳. ترجیح آیه یا روایت بر روایت دیگر با تکیه بر سیاق، ۴. تعامل سیاق با اقوال مفسرین و احتمالات متعدد مستند به روایت، ۵. عدم پذیرش دلالت سیاق آیه به سبب روایات صحیح».
در نهایت، رویکرد تاریخی-انتقادی آیت‌الله نکونام در تفسیر «آیه آیه روشنی» نشان‌دهنده تلاش ایشان برای ارائه تفسیری متوازن، علمی و منطبق با واقعیت‌های تاریخی و زبان‌شناختی است که ضمن احترام به تراث تفسیری، با نگاهی انتقادی به بررسی روایات و منابع تفسیری می‌پردازد.
مقایسه روش تفسیری آیت‌الله نکونام با مکاتب تفسیری معاصر
در میان مفسران معاصر قرآن کریم، آیت‌الله نکونام با روش تفسیری خاص خود که از آن به «انس با آیات قرآن کریم» تعبیر می‌شود، جایگاه ویژه‌ای یافته است. این روش که برخاسته از نگرش عمیق ایشان به متن مقدس است، تفاوت‌ها و شباهت‌هایی با دیگر مکاتب تفسیری معاصر دارد.
تطبیق با روش تفسیری علامه طباطبایی
روش تفسیری آیت‌الله نکونام در برخی جهات با روش علامه طباطبایی در تفسیر المیزان همسویی دارد. علامه طباطبایی روش «تفسیر قرآن به قرآن» را برگزیده که از برجسته‌ترین روش‌های تفسیری به شمار می‌رود. اما آیت‌الله نکونام معتقد است این روش نیازمند تکمیل است. به باور ایشان، «تفسیر باید بر واژه واژهٔ هر آیه ایستار داشت و آن را همانجا معنا نمود بدون آن که نیاز باشد از آیه و فرازی دیگر مدد گرفت و به تطبیق و انطباق پناه آورد».
از نظر آیت‌الله نکونام، «مفاد آیات شریفه تفسیر، روش تفسیری المیزان را به‌صورت کلی تایید نمی‌کند؛ زیرا این آیات شریفه، روش تفسیر آیه به خود آیه را تمرین داده است و روش مشبک نمودن آیات با یکدیگر بعد از این مرحله قرار دارد».
مقایسه با رویکرد آیت‌الله معرفت
آیت‌الله معرفت در مباحث مربوط به ظهر و بطن قرآن کریم دیدگاه‌های ارزشمندی ارائه کرده است. پژوهش‌ها نشان می‌دهد «ظاهر و باطن قرآن از جمله مباحث پیچیده قرآنی است که به صراحت در قرآن نیامده است». آیت‌الله نکونام نیز به این بحث توجه ویژه داشته و معتقد است راسخان در علم توانایی فهم ظاهر و باطن قرآن را دارند.
در حالی که آیت‌الله معرفت بر منبعیت گفتار صحابه و تابعان در تفسیر تأکید می‌کند، آیت‌الله نکونام بیشتر بر انس مستقیم با خود آیات قرآن تکیه دارد. ایشان معتقد است «برای درک کتاب آسمانی قرآن کریم باید از اولیای محبوبی مدد جست که آنان آیهٔ مربوط به هر کسی را که رزق و غذای اوست و نیز راه انس با آن را نشان می‌دهند».
تفاوت‌ها با روش تفسیری شهید مطهری
شهید مطهری در روش تفسیری خود بر مباحث اجتماعی و اخلاقی تمرکز داشت. ایشان با زبانی ساده و قابل فهم برای عموم مردم به تفسیر آیات می‌پرداخت. بر اساس پژوهش‌ها، «بیان شهید مطهری بسیار ساده و قابل فهم برای عوام بوده و حوزه مخاطبان بیشتری را شامل می‌شود».
در مقابل، روش تفسیری آیت‌الله نکونام عمیق‌تر و فنی‌تر است و بیشتر برای مخاطبان تخصصی طراحی شده است. همچنین، آیت‌الله نکونام بر جنبه‌های عرفانی و باطنی قرآن کریم تأکید بیشتری دارد و معتقد است «قرب به حضرات آیات الهی و ورود عینی به حضور حقایق قرآنی و انس با باطن نزولات ربانی و راه‌یابی به غیب هویات ربوبی در خور صافیان صفا و راه‌یاب وفا می‌باشد».
نقاط اشتراک و افتراق با تفسیر المیزان
تفسیر المیزان، نگاشته علامه طباطبایی، از برجسته‌ترین تفاسیر قرآن کریم است که روش تفسیری قرآن به قرآن را برگزیده است. آیت‌الله نکونام ضمن احترام به این تفسیر، نقدهایی را بر آن وارد می‌داند. از نظر ایشان، «روش تفسیری انس با خود آیه، مفسر سعی می‌نماید با آیه ارتباط عاطفی و رفاقت داشته باشد و با قرب به آیه و دقت فراوان در آن، مطالب فراوانی را از آن به دست آورد».
نقطه اشتراک هر دو مفسر، اعتقاد به عمق معنایی قرآن کریم و تلاش برای کشف لایه‌های معنایی آن است. اما تفاوت اصلی در روش دستیابی به این معانی است. علامه طباطبایی بر تطبیق آیات با یکدیگر تأکید می‌کند، در حالی که آیت‌الله نکونام معتقد است «روش انس با قرآن کریم طریق ورود به ساحت قدسی کتاب خداوند و رمزگشایی از معارف آن است که ویژهٔ راه‌یافتگان ولایی و مقربان محبوب است».
کاربرد علوم میان‌رشته‌ای در تفسیر آیه آیه روشنی
یکی از ویژگی‌های برجسته تفسیر «آیه آیه روشنی» آیت‌الله نکونام، بهره‌گیری هوشمندانه از علوم میان‌رشته‌ای است. امروزه پیچیدگی‌های مفهومی در ارتباط با برخی مفاهیم قرآنی، افق‌های نوینی در این نوع از پژوهش‌ها فراسوی محققان گشوده است. به‌ویژه می‌توان به اقبال پژوهشگران به الگوهای روشی مطالعات میان‌رشته‌ای به صورت تخصصی در یک دهه اخیر اشاره کرد.
بهره‌گیری از علوم اجتماعی در تفسیر آیات
آیت‌الله نکونام در تفسیر خود از دستاوردهای علوم اجتماعی بهره می‌برد تا به فهم عمیق‌تری از آیات دست یابد. بررسی مباحث قرآن و علوم ضرورت‌های متنوعی دارد و یکی از مهمترین پیامدهای آن این است که یافته‌های اطمینان‌آور علوم، منبع و قرینه تفسیر آیات به‌شمار می‌آیند. در واقع، فهم و تفسیر بسیاری از آیات نیازمند تخصص علمی مربوط یا بهره‌گیری از یافته‌های اطمینان‌آور علوم است.
تفسیر اجتماعی که شاخه‌ای از تفسیر اجتهادی با گرایش اجتماعی است، به معنای خضوع در برابر مفاهیم اجتماعی و نیازهای واقعی عصر حاضر است. در این روش، مفسر تلاش می‌کند بین نظریه قرآن در زمینه مسائل اجتماعی با هدف اجتماعی هماهنگی برقرار نماید. علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان نیز مباحث گسترده‌ای را در زمینه‌های مختلف اجتماعی مطرح می‌کند، مانند بحث انسان و اجتماع، انسان و رشد و نمو او در اجتماع، و عنایت اسلام به اجتماع.
کاربرد روان‌شناسی در فهم مفاهیم قرآنی
آیت‌الله نکونام با استفاده از علم روان‌شناسی، لایه‌های پنهان معانی آیات را آشکار می‌سازد. روان‌شناسی در رهیافت قرآنی یک شاخه علمی تجربی نیست، بلکه یک شاخه معرفتی است. این شاخه معرفتی از روش‌های مختلف تجربی، عقلی، شهودی، نقلی و غیره بهره می‌برد.
نکته مهم این است که قرآن برای حضور در زندگی روزمره است و پیروان آن باید تلاش کنند تا آموزه‌های آن را در زندگی پیاده کنند. قرآن کریم به انسان از ابعاد متعددی مثل خلقت، ارتباط با خداوند، معاد و ویژگی‌های روان‌شناختی او پرداخته است. به عنوان مثال، انسان دارای ظرفیتی دوسویه است که هم به خوبی و هم به بدی تمایل دارد:
- «بدبخت، آزمند و بی‌تاب خلق شده است. چون صدمه‌ای به او برسد، عجز و لابه کند و چون خیری به او رسد بخل ورزد»
- «همواره در زیان است مگر که ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد و به حق و صبر توصیه کند»
البته، طرح بحث میان‌رشتی فارغ از بحث روش‌شناسی نه تنها برای مطالعات معاصر علوم قرآنی مؤثر نیست، بلکه می‌تواند زمینه‌ساز تفسیر به رأی شود. بنابراین، ضروری است کاربرد علوم میان‌رشته‌ای در چارچوب روش‌شناسی دقیق و با رعایت اصول فهم متن انجام گیرد.
تأثیر دیدگاه‌های تفسیری آیت‌الله نکونام بر جریان تفسیری معاصر
آثار و اندیشه‌های تفسیری آیت‌الله نکونام در سال‌های اخیر جایگاه ویژه‌ای در مطالعات قرآنی معاصر یافته است. ایشان با تألیف بیش از ۲2۰ عنوان کتاب و مقالات متعدد علمی، تأثیر چشمگیری بر جریان تفسیری معاصر داشته‌اند.
بازتاب آیه آیه روشنی در محافل علمی
کتاب «آیه آیه روشنی» به عنوان یکی از آثار برجسته آیت‌الله نکونام، در محافل علمی توجه بسیاری را به خود جلب کرده است. ایشان در این اثر، روش «انس با قرآن کریم» را که خود از کودکی با آن آشنا بوده‌اند، تبیین می‌کنند: «روش تفسیری انس با قرآن‌کریم که تفسیر هدی را بر پایهٔ آن نوشته‌ام و درس تفسیر قرآن‌کریم را بر اساس آن داشتم، کشف خودم بوده است». این رویکرد نوآورانه، زمینه مناظرات و گفتگوهای علمی متعددی را فراهم کرده است.
تأثیرگذاری بر پژوهش‌های قرآنی دانشگاهی
در حوزه دانشگاهی، آیت‌الله نکونام با رویکرد میان‌رشته‌ای در استخراج مباحث روان‌شناسی از قرآن کریم، افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران گشوده است: «بیشترین کاری که من بر قرآن کریم کرده‌ام، استخراج بحث‌های روان‌شناسی این کتاب وحی است. نوشته‌های روان‌شناسی که در این زمینه دارم و سبک روان‌شناسی مداراگرا نامیده می‌شود، به بیش از پنجاه جلد کتاب می‌رسد».
جایگاه روش تفسیری آیت‌الله نکونام در آینده تفسیر قرآن
نگرش ویژه آیت‌الله نکونام به جامعیت قرآن، زمینه‌ساز تحولی در آینده مطالعات تفسیری است. ایشان قرآن را «شناسانامهٔ هر چیزی» می‌دانند و معتقدند: «قرآن‌کریم کتابی نامحدود و بی‌مرزی است که هر چیزی را در خود دارد».
با این وجود، ایشان از مهجوریت قرآن و نبود رویکرد علمی صحیح به آن انتقاد می‌کنند: «متأسفانه قرآن‌کریم مهجور است و ما دانشکدهٔ علوم قرآنی و وحیانی نداریم، بلکه ما اسیر پیش‌دبستانی علوم قرآنی می‌باشیم». این نقد، هشداری برای آینده پژوهش‌های قرآنی و ضرورت بازنگری در رویکردهای علمی به قرآن کریم است.
نتیجه‌گیری
روش‌های نوین تفسیری آیت‌الله نکونام، به‌ویژه در تفسیر «آیه آیه روشنی»، افق‌های تازه‌ای را در مطالعات قرآنی گشوده است. رویکرد ایشان که بر پایه انس مستقیم با آیات قرآن استوار است، راهی نو برای درک عمیق‌تر کلام الهی پیش روی پژوهشگران نهاده است.
بنابراین، نوآوری‌های روش‌شناختی ایشان را می‌توان در چند محور اصلی خلاصه کرد:
- بهره‌گیری هوشمندانه از علوم میان‌رشته‌ای در تفسیر قرآن
- نگرش انتقادی به روایات تفسیری و روش‌های سنتی
به طور کلی، میراث علمی آیت‌الله نکونام در حوزه تفسیر قرآن، نه تنها غنای چشمگیری به مطالعات قرآنی بخشیده، بلکه راه را برای پژوهش‌های نوین در این عرصه هموار ساخته است. دستاوردهای ایشان نشان می‌دهد که می‌توان با حفظ اصالت‌های تفسیری، از روش‌های نوین علمی نیز در فهم قرآن بهره جست.
