نقد نظام حقوق زن در اسلام: بررسی تحلیلی دیدگاه‌های نوین آیت‌الله نکونام در کتاب زن و آزادی
تحول جایگاه زنان، به گفته ویل دورانت، مهم‌ترین رویداد قرن بیستم به شمار می‌رود. در این راستا، کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» که توسط آیت‌الله شهید مرتضی مطهری در سال‌های ۱۳۴۵ و ۱۳۴۶ به رشته تحریر درآمد، نقطه عطفی در مباحث حقوق زنان در اسلام محسوب می‌شود.
در واقع، مسئله حقوق و آزادی‌های زنان به یکی از مهم‌ترین موضوعات گفتمان سیاسی و اجتماعی معاصر تبدیل شده است. این کتاب به دلیل رویکرد تخصصی و فنی خود به موضوع حقوق و آزادی‌های زنان در اسلام، همچنان مورد استناد و بررسی قرار می‌گیرد. به علاوه، این اثر با تأکید بر اینکه قرآن احیاکننده حقوق زنان است، به بررسی ابعاد فلسفی و دینی حقوق زنان، از جمله ازدواج، طلاق و نقش زنان در فقه اسلامی می‌پردازد.
مبانی فلسفی نقد آیت‌الله نکونام بر کتاب نظام حقوق زن در اسلام
اندیشه آیت‌الله نکونام در حوزه حقوق زن، برخلاف بسیاری از متفکران معاصر، از منظر فلسفی عمیقی برخوردار است. به همین سبب، نقد ایشان بر کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» شهید مطهری نه تنها در سطح فقهی، بلکه در لایه‌های زیرین و بنیان‌های فلسفی نیز قابل بررسی است. برخلاف رویکردهای سنتی که غالباً نقدهای فقهی و کلامی هستند، نکونام با مبانی وجودشناختی خاص خود به تحلیل مسئله می‌پردازد.
رویکرد وجودشناختی نکونام به مسئله زن
آیت‌الله نکونام در مجموعه چهار جلدی «زن؛ مظلوم همیشه تاریخ» تلاش کرده چالش‌های دیدگاه سنتی و مدرن به شخصیت زن را از منظری فلسفی تحلیل کند. رویکرد ایشان نه در دام جمودگرایی و ارتجاع سنتی گرفتار می‌شود و نه به آفت‌های نوگرایی و ارتجاع نوین دچار می‌گردد23. جامعیت فکری نکونام، نگاه او را از حصرگرایی و فروغلتیدن در مغالطه اخذ وجه به جای کنه حفظ می‌کند.
از منظر وجودشناختی، نکونام معتقد است اصالت با جامعه است نه با فرد، و هر آنچه در خارج دیده می‌شود «ترکیب‌ها» هستند نه اشیای بسیط. بر این اساس، نگاه به هر موضوعی از جمله زن باید نگاهی اجتماعی و ترکیبی باشد. به عبارتی، ابتدا باید به جامعه نظر افکند و سپس در هویت و چگونگی خلقت فرد اندیشه نمود23. این منظر کاملاً متفاوت از نگاه فردگرایانه به مسئله حقوق زن است.
آیت‌الله نکونام با چنین نگاهی معتقد است نخستین امری که در رابطه با زن پیش می‌آید، نگاه به وی در چهره پوشش یا عریانی اوست و بعد از آن آشنایی با جنس مخالف، خواستگاری، شروع زندگی مشترک و دیگر مسائل مرتبط است. تنها پس از شناختی جمعی و احاطه‌ای کلی، می‌توان به خلقت زن و ساختار وجودی وی نظر افکند23.
نقد مبنای «حقوق طبیعی» در اندیشه مطهری
شهید مطهری از معدود نظریه‌پردازان حقوق طبیعی در فلسفه حق اسلامی به‌شمار می‌رود24. در اندیشه ایشان، مفهوم حق با حقوق طبیعی و فطری به عنوان مبنای حقوق موضوعه عجین شده است25. مطهری حق را استعداد و سزاواری می‌داند که خلقت و آفرینش به شخص اعطا کرده است. او استعدادهای فطری انسان را مبنای حق، و هدف خداوند از خلقت و تعالی انسان را سرچشمه آن می‌داند25.
آیت‌الله نکونام ضمن تقدیر از تلاش‌های شهید مطهری در تبیین حقوق زن، مبنای حقوق طبیعی ایشان را نقد می‌کند. از نظر نکونام، سخن از حقوقِ فطری، بر مدار فلسفه و حقیقت نیست. ریشه هر پدیده و حقی «وجود» است و حقوق از آثار «وجود» می‌باشد26. بنابراین، حقوق نمی‌تواند محدود به انسان باشد و هر پدیده‌ای که وجود داشته باشد، دارای حقوق است.
نکونام مبنای فلسفی مطهری را از این جهت نقد می‌کند که ایشان در توجیه برخی احکام به مفهوم طبیعت و خواسته‌های فطری استناد می‌کند، در حالی که از نظر نکونام، «وجود» متقدم بر طبیعت و فطرت است و فطرت و طبیعت، فرع بر وجود بوده و ظهور آن محسوب می‌شوند26.
تبیین نظریه «وجود و ظهور» در فلسفه حقوق نکونام
نکونام در فلسفه حقوق خود، نظریه «وجود و ظهور» را مطرح می‌کند که اساس آن بر تمایز میان «وجود» و «ظهور» استوار است. به عقیده ایشان، «وجود هیچگونه تقسیمی نمی‌پذیرد» و «وجود یک حقیقت است و وحدت و بی‌سمت‌وسویی دارد»27. ظهورهای وجود در ذیل وجود و تعین آن می‌باشند که در عرض وجود قرار نمی‌گیرند.
بر اساس این نظریه، منشأ حقوق «حقیقتی که در خارج وجود دارد» است. حقوق از معقولات ثانی فلسفی است که عروض و حمل آن در ذهن بوده اما اتصاف آن در خارج است و به مصداق خارجی خود نظر دارد، نه به وجود ذهنی آن26. باید توجه داشت هستی و تمامی پدیده‌ها و نمودهای آن دارای حیات است و نمی‌شود پدیده‌ای در خارج باشد و حیات نداشته باشد. «حیات»، نخستین و اولین حقی است که از هستی و پدیده‌های آن انتزاع می‌شود26.
در نظریه وجود و ظهور، تمامی پدیده‌های وجود، دارای حقوق می‌شوند. برای نمونه، از حقوق گیاه یا حیوان این است که زندگی کند26. حقوق بشر و قوانین جعل شده توسط وی نیز نیاز به منشأ انتزاع خارجی دارد تا حقیقی باشد و منشأ و منبع آن، همان وجود خارجی است.
بر این اساس، نمی‌توان حقوق را بر دو قسم الهی یا الحادی و مذهبی یا غیر مذهبی تقسیم کرد. حقوق، میان کافر و مسلمان مشترک است؛ مگر حقوقی که به نحوه ظهور و پدیداری آنها بازگردد26. این نگاه، دیدگاه نوینی را در عرصه فلسفه حقوق زن و به طور کلی فلسفه حقوق اسلامی ارائه می‌دهد که می‌تواند پایه‌گذار تحولی عمیق در این زمینه باشد.
بازخوانی انتقادی مفهوم «ضعف جسمانی زن» در اندیشه مطهری
یکی از مهم‌ترین پایه‌های استدلالی شهید مطهری در کتاب «نظام حقوق زن در اسلام»، مفهوم تفاوت‌های جسمانی زن و مرد است. آیت‌الله نکونام در نقد خود به این کتاب، به طور خاص به بازخوانی انتقادی مفهوم «ضعف جسمانی زن» پرداخته و آن را از منظری متفاوت تحلیل کرده است.
تحلیل استدلال‌های مطهری درباره تفاوت‌های جسمانی
شهید مطهری در کتاب نظام حقوق زن در اسلام بیان می‌دارد: «زن مظهر مطلوبیت و پاسخ‌گویی آفریده شده است؛ بهترین ضامن حیثیت و احترام زن و جبران کننده ضعف جسمانی او در مقابل نیرومندی جسمانی مرد است»5. این دیدگاه بر دو فرض اساسی استوار است: نخست اینکه زن از لحاظ جسمانی ضعیف‌تر از مرد است و دوم اینکه این ضعف جسمانی نیازمند جبران از طریق مکانیسم‌های دیگر می‌باشد.
از نظر شهید مطهری، تفاوت‌های طبیعی میان زن و مرد قابل انکار نیست. او بر این باور است که زن بالطبع به لحاظ عاطفه و شفقت قوی‌تر و به لحاظ تعقل در قیاس با مرد ضعیف‌تر است6. همچنین، او معتقد است از واضح‌ترین مظاهر قوه عاطفه زن، تعلق شدید وی به زینت و ضعف وی در تقریر حجت مبتنی بر قوه تعقل است6.
شهید مطهری در تحلیل خود به تفاوت‌های بیولوژیک اشاره می‌کند و می‌گوید: «در اندام‌واره‌های جسمانی و حتی هورمون‌های درونی زن و مرد تفاوت وجود دارد؛ اگر این تفاوت را پذیرفتیم که انسان در حقیقت «جسمانیة الحدوث» است، بنابراین جسم زن و مرد تفاوت‌های جدی دارد و این تفاوت‌ها در حرکت جسمانی زن و مرد، تفاوت در احساسات، روحیه‌ها و شاکله‌های شخصیتی آنان به وجود می‌آورد»7.
بر اساس دیدگاه مطهری، بر اساس بیولوژی متوسط زنان از متوسط مردان در خصوصیات کمالی یعنی توانائی مغز، قلب، رگها، اعصاب و نیز قد و وزن متاخر است، همین باعث شده اندام زن نرم‌تر و لطیف‌تر و بدن مرد خشن‌تر و محکم‌تر باشد6. از نظر او، این تفاوت‌های طبیعی منجر به تفاوت‌های حقوقی نیز می‌شود. به عنوان مثال، او معتقد است سیاست و قضاوت و جنگ که تعقل در آنها سهم بیشتری دارد مختص مرد است و پرورش و تربیت کودکان و تدبیر منزل به زن اختصاص داده شده است6.
نقد نکونام بر پیوند میان ضعف جسمانی و حقوق اجتماعی
آیت‌الله نکونام بر خلاف دیدگاه شهید مطهری معتقد است: «جسم زن ضعیف نیست. نظام آفرینش، زن و مرد را کامل‌کننده یکدیگر و نیمه هم قرار داده و هر کدام نسبت به خود کامل هستند. نباید زن را با مرد سنجید»5. بنابراین، از منظر نکونام، اصل فرض «ضعف جسمانی زن» محل تردید است.
نکونام با رد این پیش‌فرض، استدلال می‌کند که برای ایجاد تشبیه به وَجه شبه لازم است. از دیدگاه او، زن را با زنهای دیگر می‌توان سنجید، اما سنجش وی با مردان درست نیست5. او با ارائه مثالی توضیح می‌دهد: «برای نمونه در زن عاطفه و در مرد اندیشه بیشتر است؛ ولی کم بودن عاطفه در مرد ضعف و سستی وی به شمار نمی‌رود»5.
آیت‌الله نکونام در نقد خود به این نکته اشاره می‌کند که ساختار وجودی زن لازم است متناسب با کاری باشد که برای آن ساخته شده‌است و هر چه افزون بر آن داشته باشد، برای وی نقص و کمبود است5. در حقیقت، از منظر نکونام، مفهوم «ضعف» و «قوت» را نمی‌توان به طور مطلق به زن یا مرد نسبت داد، بلکه هر کدام متناسب با کارکرد وجودی خود، دارای ساختاری متناسب هستند.
نکونام همچنین دیدگاه مطهری درباره «نیکو بودن ترس برای زنان» را نقد می‌کند. او می‌گوید: «اگر ترس زنان نیکو بود، خیلی از زنان مانع جهاد همسر و فرزندان خود می‌شدند و هر مردی که به جهاد می‌رود، مادر یا همسر یا دختری دارد که اگر مانع می‌شدند و می‌ترسیدند… هیچ مردی نمی‌توانست به جهاد رود»5.
در واقع، نکونام به جای مفهوم «ترس»، از مفهوم «محافظت» استفاده می‌کند. او می‌گوید: «اگر منظور از نیکویی ترس زنان، خودنگهداری در مقابل مرد و خود را در معرض دید مردان نامحرم قرار ندادن است، باید نام آن را محافظت گذاشت؛ همانطور که قرآن با همین کلمه آنان را تحسین می‌کند؛ نه با ترس»5.
نکته مهم در دیدگاه نکونام این است که او میان «ضعف جسمانی» و «حقوق اجتماعی» پیوندی نمی‌بیند. بر خلاف شهید مطهری که تفاوت‌های طبیعی را منشأ تفاوت‌های حقوقی می‌داند، نکونام معتقد است که خصوصیات جسمانی متفاوت لزوماً به معنای تفاوت در حقوق و کارکردهای اجتماعی نیست.
به طور کلی، نقد نکونام بر مفهوم «ضعف جسمانی زن» در اندیشه مطهری، ریشه در نگاه متفاوت او به مبانی وجودشناختی و نیز تفسیر متفاوت از داده‌های طبیعی و ارتباط آن با حقوق اجتماعی دارد.
تحلیل تطبیقی دیدگاه‌های نکونام و مطهری درباره خواستگاری و نامزدی
مسئله خواستگاری و نامزدی از مهم‌ترین مراحل پیش از ازدواج است که در آن دیدگاه‌های سنتی و نوین به چالش کشیده می‌شوند. آیت‌الله نکونام در این زمینه دیدگاه‌هایی متفاوت از شهید مطهری ارائه کرده است که بازتاب‌دهنده نگرش فلسفی خاص ایشان به مسئله زن است.
نقد حق انحصاری مرد در خواستگاری
سنت رایج در جامعه اسلامی، حق خواستگاری را عموماً به مردان اختصاص داده و زنان را در موضع انفعالی قرار داده است. شهید مطهری در کتاب نظام حقوق زن در اسلام، این سنت را برآمده از تفاوت‌های طبیعی و فطری زن و مرد می‌داند.
بر خلاف این دیدگاه، آیت‌الله نکونام با نقد مردسالاری سنتی بیان می‌کند: «بیشتر، زنان به مردان سلام می‌كنند و تنها اندكی از مردان گاهی به زنان سلام می‌كنند و كم پیش می‌آید كه مردی به زنی سلام كند. آیا دین و آموزه‌های آن مردسالارانه است؟ هرگز! این‌ها چیزهایی است كه از سنت‌های قومی و تاریخی در ما پیدا شده است»8. ایشان معتقد است چنین سنت‌هایی برآمده از تفکر دینی نیست، بلکه ریشه در فرهنگ مردسالارانه دارد.
در مذاهب اسلامی با توجه به آیات، روایات و اصول و قواعد شرعی، خواستگاری زن از مرد جایز و مشروع قلمداد شده است9. این دیدگاهی است که آیت‌الله نکونام از آن حمایت می‌کند و منشأ آن را نه در تفاوت‌های طبیعی، بلکه در وابستگی دوسویه زن و مرد می‌داند. از نظر ایشان، «خلقت همانطور که زن‌ها را برای مردها قرار داده، مردها را نیز برای زن‌ها آفریده است»10.
بررسی مسئله هدایای خواستگاری از منظر فقهی-حقوقی
مسئله هدایای دوران نامزدی یکی از چالش‌های فقهی و حقوقی است که در صورت به هم خوردن نامزدی اهمیت می‌یابد. ماهیت حقوقی این هدایا در ماده 1037 قانون مدنی ایران، همراه با اختلاف نظر زیادی است1.
آیت‌الله نکونام با تأکید بر اصل رضایت دوسویه در روابط، نگاه متفاوتی به این موضوع دارد. ایشان به آیه قرآنی «رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ» استناد کرده و می‌گوید: «بر اساس این آیه‌ی شریفه، رضایت باید دو سویه باشد؛ هرچند میان خداوند و بندگان باشد»10. بنابراین، ایشان رضایت شوهر از زن را «به طور اطلاقی و با صرف نظر از این كه مرد چگونه شخصیتی دارد» کافی نمی‌داند.
در نگاه فقهی-حقوقی، نظریات متعددی درباره ماهیت هدایای نامزدی وجود دارد؛ از جمله نظریه هبه مشروط، دارا شدن بلاجهت و ایقاع معلّق1. دیدگاه نکونام به نظریه هدیه مشروط به تحقق نکاح نزدیک است، اما با تأکید بر اصل رضایت دوسویه، نسبت به نظریه عاریه به شرط تملیک نیز بی‌میل نیست1.
دیدگاه نوین نکونام درباره آزادی عمل زن در انتخاب همسر
آیت‌الله نکونام با تمرکز بر مفهوم آزادی، دیدگاه جدیدی درباره نقش زن در انتخاب همسر مطرح می‌کند. از نظر ایشان، «آزادی در ازدواج به معنای حق انتخاب همسر، تصمیم‌گیری در مورد زندگی مشترک، و استقلال فردی در کنار تعهد و احترام متقابل است»11. افزون بر این، «آزادی در ازدواج حقی است که هم زنان و هم مردان باید از آن برخوردار باشند»11.
برخلاف دیدگاه سنتی که بر پایه «حقوق طبیعی» مطهری بنا شده و نقش منفعلانه‌ای برای زن قائل است، نکونام بر رابطه متقابل و همسنگ تأکید می‌کند: «زن‌ها همان اندازه به مردها وابسته‌اند که مردها به زن‌ها وابسته می‌باشند و همانطور که مردها کامیابی خود را با زن‌ها دنبال می‌کنند، زن‌ها نیز کامیابی خود را با مرد پی می‌گیرند»10.
با توجه به اصل آزادی و استقلال، نکونام معتقد است: «ازدواج به معنای از دست دادن استقلال فردی نیست. تو باید بتونی علایق و فعالیت‌های خودت رو در کنار زندگی مشترک دنبال کنی»11. این نگاه، زوجین را به گفتگو و رسیدن به تعادل در رابطه دعوت می‌کند.
به طور کلی، تفاوت اصلی دیدگاه نکونام با مطهری در این است که نکونام به جای تأکید بر تفاوت‌های طبیعی و فطری، بر آزادی، اختیار و حق انتخاب برابر تمرکز می‌کند. در حالی که مطهری نقش‌های متفاوت زن و مرد را برآمده از تفاوت‌های ذاتی می‌داند، نکونام معتقد است این تفاوت‌ها نباید به محدودیت آزادی زن در انتخاب همسر منجر شود.
بازاندیشی در مفهوم ازدواج موقت و کارکردهای آن
ازدواج موقت به عنوان یکی از موضوعات چالش‌برانگیز در فقه اسلامی، از مواردی است که آیت‌الله نکونام دیدگاه‌های نقادانه و نوآورانه‌ای درباره آن مطرح کرده است. با وجود تفاوت‌های این نوع ازدواج با ازدواج دائم، هر دو از منظر شرعی مشروعیت دارند، اما کارکردهای اجتماعی آنها متفاوت است.
نقد کارکرد اجتماعی ازدواج موقت در اندیشه مطهری
شهید مطهری در کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» ازدواج موقت را راه‌حلی برای مشکلات اجتماعی مرتبط با غریزه جنسی می‌داند. او معتقد است: «در ازدواج دائم، هیچ کدام از زوجین بدون جلب رضایت دیگری حق ندارند از بچه‌دار شدن و تولید نسل جلوگیری کنند، ولی در ازدواج موقت جلب رضایت طرف دیگر ضرورت ندارد»12. همچنین در نگاه مطهری، ازدواج موقت نوعی «آزادی» در روابط زوجین به وجود می‌آورد، زیرا «ازدواج موقت از لحاظ حدود و قیود آزاد است و وابسته به اراده و قرارداد طرفین می‌باشد»12.
از سوی دیگر، آیت‌الله نکونام ضمن پذیرش اصل مشروعیت ازدواج موقت، عملکرد بسیاری از مردان در سوءاستفاده از آن را نقد می‌کند و معتقد است نباید آن را بی‌ضابطه رها کرد. او اشاره می‌کند که «اگر مرزها برداشته شود و ازدواج موقت بی‌در و پیکر شود، زن شوهردار، دختر مجرد و مرد متأهل دیگر مصونیت ندارند»13.
تحلیل نکونام از مسئله فرزندان ناخواسته در ازدواج موقت
یکی از چالش‌های مهم ازدواج موقت، مسئله فرزندان ناخواسته است. نکونام با اشاره به این موضوع می‌گوید: «اجرای قانونِ ازدواج موقّت با مشکل قابل توجّهی مطرح است و آن این که اگر در ازدواج موقّت فرزندی به وجود آید، چرا بار سنگین تربیت و نگهداری آن بر اساس شرع بر عهده زن قرار گیرد؛ در حالی که مرد در این ازدواج کام گرفته است؟»2.
برخلاف دیدگاه مطهری که معتقد است «اثری که از این ازدواج تولید می‌شود یعنی فرزندی که به وجود می‌آید، با فرزند ناشی از ازدواج دائم هیچ گونه تفاوتی ندارد»12، نکونام بر جنبه‌های عملی مشکلات فرزندان ناشی از این نوع ازدواج تأکید دارد. در واقع، او به دنبال راهکارهای عملی برای این مسئله است.
راهکارهای نکونام برای ساماندهی ازدواج موقت در جامعه معاصر
آیت‌الله نکونام، علی‌رغم تأیید اصل شرعی ازدواج موقت، نسبت به آسیب‌های آن هشدار می‌دهد و راهکارهایی برای ساماندهی آن ارائه می‌دهد:
- ایجاد چارچوب قانونی مشخص: «برای قانونمندی ازدواج موقّت، زمینه‌های اجرایی حساب شده‌ای طرّاحی شود تا تمام جهات لازم و شرایط ضروری نسبت به زن، مرد یا فرزند در آن رعایت شود»2.
- آموزش پیشگیری از بارداری ناخواسته: «زمینه‌های پیشگیری از حاملگی در ازدواج موقّت مورد توجّه و اهتمام بسیار قرار گیرد تا چنین مشکلاتی کمتر پیش آید»2.
- حمایت دولتی از فرزندان ناخواسته: «در صورتی که با وجود پیش‌بینی‌های لازم در همه جهات باز نیز به‌طور اتّفاقی زن دارای فرزند شد، در صورتی که خود زن قدرت نگهداری فرزند را ندارد، دولت اسلامی باید مشکلات آن فرزند یا مادر را به عهده گیرد»2.
نکونام خاطرنشان می‌کند «در اصل راه اصلاح جامعه، نهادینه نمودن فرهنگ ازدواج دایم است»14، اما این نهادینه‌سازی باید همراه با مدیریت صحیح و قانونمندی ازدواج موقت به عنوان امری تبعی و فرعی در موارد ضرورت باشد.
بررسی مسئله معاطات در عقد نکاح
یکی از مباحث نوآورانه که آیت‌الله نکونام در زمینه ازدواج مطرح می‌کند، مسئله معاطات در عقد نکاح است. معاطات به معنای انجام معامله بدون اجرای صیغه لفظی است. نکونام معتقد است: «زناشویی؛ خواه دایم یا غیر دایم، با صیغه عربی یا فارسی واقع می‌گردد و حتی به صورت معاطات و بدون خواندن صیغه نیز می‌توان آن را ایجاد نمود؛ هرچند تنها راضی بودن زن و مرد و نیز بسنده کردن به نوشتن، بدون تحقق معاطات کافی نیست»15.
این در حالی است که «نظر مشهور فقهای شیعه، سنی و قانون گذار ایران این است که برای انعقاد عقد نکاح زن و مرد باید ایجاب و قبول عقد را به صورت لفظی به کار ببرند وگرنه عقد باطل است»16. نکونام با چالش کشیدن این دیدگاه مشهور، افق جدیدی را در فقه ازدواج می‌گشاید.
به طور کلی، نکونام با پذیرش اصل شرعی ازدواج موقت، اما با نگاهی انتقادی به کژکارکردهای آن در جامعه معاصر، به دنبال راهکارهایی است که ضمن حفظ این سنت شرعی، از آسیب‌های احتمالی آن جلوگیری کند. او ضمن رد دیدگاه‌های افراطی له یا علیه ازدواج موقت، رویکردی واقع‌بینانه و مبتنی بر نیازهای جامعه امروز ارائه می‌دهد.
استقلال اجتماعی زن و مسئله ولایت پدر
مسئله استقلال اجتماعی زنان در نظام حقوقی اسلام از چالش‌برانگیزترین مباحثی است که آیت‌الله نکونام به آن پرداخته است. ولایت پدر بر دختر در امر ازدواج، نقطه تلاقی حقوق فردی و خانوادگی محسوب می‌شود که در آن سنت و تجدد به مصاف یکدیگر می‌روند.
نقد مبنای فقهی اذن پدر در ازدواج دختر
آیت‌الله نکونام با بازخوانی انتقادی منابع فقهی، مبنای لزوم اذن پدر در ازدواج دختر باکره را به چالش می‌کشد. در فقه شیعه درباره استقلال دختر باکره در امر ازدواج اختلاف نظرهای جدی وجود دارد تا جایی که حدود ده قول مختلف در این زمینه ثبت شده است. برخی فقها مانند شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول و شهید ثانی قائل به استقلال دختر باکره در امر ازدواج هستند17.
نکونام معتقد است مقتضای اصل، استقلال دختر در تصمیم‌گیری درباره سرنوشت خود است و تنها در صورتی می‌توان این اصل را محدود کرد که دلیل قطعی بر خلاف آن وجود داشته باشد. از نظر او، روایات مربوط به اذن پدر در ازدواج دختران به پنج دسته تقسیم می‌شوند که با یکدیگر تعارض دارند و نمی‌توان بر اساس آنها حکم قطعی صادر کرد4.
علاوه بر این، نکونام با اشاره به حدیثی از پیامبر اکرم (ص) استدلال می‌کند که پیامبر صریحاً در جواب دختری که پدرش بدون اطلاع و رضایت او را شوهر داده بود، فرمود: «اگر مایل نیستی می‌توانی با دیگری ازدواج کنی»3. این روایت که توسط فقهایی مانند شهید ثانی در مسالک و صاحب جواهر نقل شده، حاکی از استقلال رأی دختر در ازدواج است.
در واقع، نکونام با تفکیک میان دوران جاهلیت و اسلام، خاطرنشان می‌سازد که در جاهلیت، پدران خود را اختیاردار مطلق دختران می‌دانستند، اما اسلام این دیدگاه را نپذیرفته و برای دختران استقلال قائل شده است. او همچنین میان «دختر باکره رشیده» و «دختر غیر رشیده» تفاوت قائل می‌شود و معتقد است دختر رشیده در امور مالی و غیر مالی خود دارای استقلال است4.
تفکیک میان حرمت اخلاقی و الزام حقوقی در دیدگاه نکونام
وجه تمایز دیدگاه نکونام، تفکیک میان حرمت اخلاقی مشورت با والدین و الزام حقوقی به اخذ اذن پدر است. او معتقد است: «اذن ولی در نکاح دختر رشیده ضروری نیست و دختر بدون اذن ولی می‌تواند نکاح موقت یا دائم داشته باشد»17. با این حال، از منظر اخلاقی بر مشورت و همفکری با والدین تأکید می‌کند.
دکتر حیاتی، از موافقان دیدگاه نکونام، اشاره می‌کند: «از لحاظ قانونی اذن پدر نیاز نیست و بهتر است قانون آن را بردارد. بحث وارد اخلاقیات می‌شود و من می‌گویم ازلحاظ اخلاقی نه تنها اذن پدر که اذن مادر و خواهر و برادر هم لازم است»17. این تفکیک میان الزام حقوقی و توصیه اخلاقی، نقطه عطفی در مباحث فقهی مرتبط با حقوق زنان محسوب می‌شود.
نکونام با این تفکیک، نه تنها استقلال زن را به رسمیت می‌شناسد، بلکه اهمیت پیوندهای خانوادگی و احترام به والدین را نیز حفظ می‌کند. او با ارجاع به روایتی از امام باقر (ع) استدلال می‌کند: «هرگاه زن، صاحب اختیار خود باشد به گونه‌ای که بتواند خرید و فروش کند و بنده آزاد کند و شهادت دهد و از مال خود به هر کس می‌خواهد ببخشد، نظرش در مورد نکاح نیز نافذ است»18.
چنین رویکردی، با نگرش «فقه حکمت‌گرا»ی نکونام هماهنگی دارد که در آن، هدف فقیه باید نیل به مقاصد واقعی شارع باشد، نه صرفاً تمسک به ظواهر الفاظ بدون توجه به روح کلی شریعت19.
تبیین تفاوت «تساوی» و «تشابه» در حقوق زن و مرد
تمایز میان «تساوی» و «تشابه» حقوق زن و مرد، یکی از مفاهیم کلیدی در مباحث حقوق جنسیتی است. این مفهوم، نقطه اختلاف جدی میان آیت‌الله نکونام و شهید مطهری محسوب می‌شود و بنیان فلسفی متفاوتی را در دیدگاه این دو اندیشمند آشکار می‌سازد.
نقد دوگانه‌سازی تساوی/تشابه در اندیشه مطهری
شهید مطهری در کتاب «نظام حقوق زن در اسلام» با تأکید بر واژه تساوی اظهار می‌دارد: «کلمه تساوی و مساوات چون مفهوم برابری و عدم نیاز در آنها گنجانده شده است جنبه تقدس پیدا کرده‌اند و جاذبه دارند»20. او معتقد است اسلام با تساوی حقوق زن و مرد مخالف نیست، اما با تشابه حقوق آنها مخالفت می‌کند.
آیت‌الله نکونام این دوگانه‌سازی را به چالش می‌کشد و می‌پرسد: «چه تفاوتی بین تشابه و تساوی است؟»20. از نظر او، تساوی به معنای انطباق کلی دو گزاره است، همانند اینکه «کل ناطق ضاحک و کل ضاحک ناطق» که این دو گزاره متساوی هستند. نکونام معتقد است مطهری فرق بین تساوی و تشابه را به‌درستی تبیین نکرده است.
رویکرد نکونام به مسئله عدالت جنسیتی
در بحث عدالت جنسیتی، دو رویکرد کلی وجود دارد: «عدالت مساواتی» که هرگونه تمایز جنسیتی و قانونی میان زن و مرد را مغایر عدالت می‌داند و «عدالت استحقاقی» که برابری یا نابرابری را معیار عدالت نمی‌شمارد21. نکونام به رویکرد دوم متمایل است.
او می‌گوید: «از نظرگاه فلسفی ما دو وجود متساوی نداریم؛ همان طور که هیچ یک از افراد زنان و افراد مردان با هم متساوی نیستند؛ اگرچه همه انسان هستند»22. بنابراین، عدالت از منظر او دادن حق هر پدیده به تناسب جایگاه آن در هستی است.
تحلیل فلسفی مفهوم تساوی حقوق از منظر نکونام
نکونام با مبنایی فلسفی می‌گوید: «تساوی حقوق معلول تساوی در ذات است»22. یعنی هر موجودی حقوق متناسب با ذات خود را دارد. در نگاه او «خداوند به هر کس به اعتبار موجودیت ذاتی و پدیدازی آن حقوقی داده است»22.
او با بیان اصل «مَا تَرَىٰ فِي خَلْقِ الرَّحْمَٰنِ مِنْ تَفَاوُتٍ» تصریح می‌کند که خداوند چیزی از مرد یا زن کم نگذاشته است. هر موجودی در مرتبه خود حقوق خویش را بهره‌ور شده است22. به عبارت دیگر، زن و مرد در جایگاه های مختلفی قرار دارند و هر کدام در جایگاه خود کامل هستند.
در واقع، آنچه دنیای غرب دنبال می‌کند تشابه است نه تساوی – یعنی می‌خواهد زن و مرد کاملاً مشابه هم باشند. در حالی که از نظر نکونام «در اسلام نه تشابه است و نه تساوی. زن و مرد در نوع پدیداری و وجود و در صنف متفاوت هستند؛ اگرچه در ذات انسان هستند»20.
تأثیر دیدگاه‌های نکونام بر تحولات فقه معاصر
آیت‌الله نکونام با رویکرد نوین خود در فقه اسلامی، افق‌های تازه‌ای را در عرصه حقوق زن گشوده است. این تأثیرگذاری را می‌توان از منظر نوآوری‌های فقهی، واکنش‌های علما و چالش‌های پذیرش آن بررسی کرد.
نوآوری‌های فقهی نکونام در حوزه حقوق زن
نوآوری‌های فقهی آیت‌الله نکونام هم ساختار فقه سنتی و هم بنیادهای محتوایی آن را متحول ساخته و فقهی نوین مبتنی بر حقایق قرآنی و اصول ولایی مکتب تشیع پدید آورده است. مهم‌ترین شاخصه‌ی فقه ایشان، پیرایه‌زدایی از داده‌های فقهی و بازگرداندن آن به بستر نخستین خود است. دوره چهار جلدی ایشان درباره مسئله زن، تلاشی برای حل مشکلات زنان در جامعه معاصر است. از سوی دیگر، ایشان با تألیف کتاب‌هایی همچون «فقه غنا و موسیقی» در هفت جلد، افق‌های جدیدی در فقه گشوده است.
واکنش‌های فقهای معاصر به دیدگاه‌های نکونام
ایشان در مصاحبه‌ای تأکید می‌کند: «متون فعلی حوزه به‌طور مسلم پاسخگوی نیازهای بشر امروزی نیست و کسی در این مسئله شبهه‌ای ندارد؛ چون دروس و متون حوزوی، در واقع متون چند صد سال پیش است». همچنین، دیدگاه‌های نوآورانه ایشان درباره موضوعاتی همچون رقص، به چالش‌هایی انجامیده است. نکونام رویکرد تحقیرآمیز به رقص و رقصندگان در سرزمین‌های اسلامی را حاصل سلطه جبهه باطل بر این حیطه می‌داند و معتقد است رقص و امثال آن مفسده ذاتی ندارند.
چالش‌های پذیرش دیدگاه‌های نکونام در حوزه‌های علمیه
نخستین چالش پذیرش دیدگاه‌های نکونام، مقاومت نهادهای سنتی است. او معتقد است «حوزه باید علم تولید کند و کار تولید علم بسیار کم و اندک است به‌گونه‌ای که به چشم نمی‌آید». بنابراین، دیدگاه‌های اصلاحی ایشان غالباً با مقاومت مواجه می‌شود. آیت‌الله نکونام تأکید می‌کند: «کسی که می‌خواهد درس خارج بگوید باید احکام اسلام را مدرن و کاربردی مطرح کند و بحث‌هایی نو، تازه و ابتکاری داشته باشد که به ذهن شیخ نرسیده یا در روزگار شیخ مفید، کلینی و شیخ طوسی مطرح نبوده است». با این حال، تحقق این ایده‌ها در بستر سنتی حوزه‌های علمیه با چالش‌های جدی روبروست.
کاربست دیدگاه‌های نکونام در اصلاح قوانین حقوقی ایران
دیدگاه‌های اصلاحی آیت‌الله نکونام فراتر از حوزه نظری، دارای ظرفیت‌های کاربردی برای تحول در قوانین حقوقی ایران است. نگاه نوآورانه ایشان می‌تواند به عنوان نقشه راهی برای اصلاح قوانین خانواده و حقوق زنان در نظام قانونی کشور مورد استفاده قرار گیرد.
پیشنهادهای عملی نکونام برای اصلاح قوانین خانواده
آیت‌الله نکونام در زمینه قوانین مربوط به عقد و نکاح، پیشنهادهای عملی متعددی ارائه کرده است. ایشان معتقد است: «اذن ولی در نکاح دختر رشیده ضروری نیست و دختر بدون اذن ولی می‌تواند نکاح موقت یا دائم داشته باشد». همچنین در بحث عیوب زوجین تصریح می‌کند: «اگر به این دختر گفته شده که این پسر سالم است و به عنوان سلامت حاضر به ازدواج شده، فعلاً که معلوم شده تدلیس کرده‌اند، دختر حق فسخ دارد فوراً و اگر تأخیر کند حق فسخ او ساقط می‌شود».
نکونام در خصوص قوانین ازدواج موقت نیز راهکارهای عملی ارائه داده و می‌گوید: «برای قانونمندی ازدواج موقّت، زمینه‌های اجرایی حساب شده‌ای طرّاحی شود تا تمام جهات لازم و شرایط ضروری نسبت به زن، مرد یا فرزند در آن رعایت شود».
تحلیل تطبیقی قوانین موجود با دیدگاه‌های نکونام
در قوانین فعلی، ماده ۱۰۴۳ قانون مدنی، نکاح دختر باکره را منوط به اجازه پدر می‌داند؛ اما نکونام با استناد به اصل استقلال افراد، این قانون را مورد نقد قرار می‌دهد. ایشان همچنین به تبصره ماده ۴۸ قانون آیین دادرسی کیفری که حق انتخاب آزادانه وکیل را محدود می‌کند، انتقاد دارد و آن را مخالف اصول دادرسی عادلانه می‌داند.
در بحث تدلیس در ازدواج، قانون مدنی ایران در مواد ۱۱۲۸ و ۱۱۲۹ حق فسخ را برای طرفین به رسمیت شناخته، اما نکونام با تفصیل بیشتری به این موضوع پرداخته و شرایط اعمال این حق را روشن‌تر بیان می‌کند.
موانع اجرایی تحقق دیدگاه‌های نکونام در نظام حقوقی
اجرایی شدن دیدگاه‌های نکونام با موانع متعددی روبروست. مهم‌ترین مانع، مقاومت نهادهای سنتی در برابر نظرات اصلاحی ایشان است. چنانکه خود می‌گوید: «بنده نه زندگی، نه تربیت، نه حرکت… به طور عادی و به دست خودم نبوده است… و برخی با بنده به صورت شخصی یا با امکانات دولتی به مخالفت برخواسته‌اند».
علاوه بر این، فقدان سازوکارهای نهادی برای اعمال تغییرات در نظام قانونگذاری کشور، تغییر قوانین مبتنی بر دیدگاه‌های ایشان را دشوار می‌سازد. نکونام تأکید می‌کند: «حوزه‌ها باید مولد بشوند و تولیدات فکری را ارج نهند؛ نه آن‌که استبداد فکری داشته باشند و با هم دعوا کنند».
نتیجه‌گیری
دیدگاه‌های آیت‌الله نکونام درباره حقوق زن در اسلام، نقطه عطفی در تحول فقه معاصر محسوب می‌شود. بنیان فلسفی نظریات ایشان که بر اصل «وجود و ظهور» استوار است، راه را برای بازنگری در مفاهیم سنتی حقوق زن گشوده است.
نکونام با نقد مبنای حقوق طبیعی شهید مطهری و تأکید بر استقلال زن در تصمیم‌گیری‌های زندگی، دیدگاه متفاوتی از رابطه زن و مرد ارائه می‌دهد. نگاه ایشان به مسائلی مانند خواستگاری، ازدواج موقت و ولایت پدر، نشان‌دهنده رویکردی نوین است که ضمن پایبندی به اصول شرعی، پاسخگوی نیازهای جامعه معاصر نیز می‌باشد.
نظریه وجود و ظهور نکونام، راهگشای حل بسیاری از چالش‌های حقوقی زنان در جامعه امروز است. این نظریه با رد دوگانه تساوی/تشابه، مبنای جدیدی برای درک حقوق زن ارائه می‌کند که فراتر از نگاه‌های سنتی و تقلیدی است.
دیدگاه‌های نکونام علی‌رغم مقاومت‌های موجود، ظرفیت قابل توجهی برای اصلاح قوانین حقوقی ایران دارد. رویکرد ایشان می‌تواند الگویی برای تدوین قوانین خانواده باشد که هم با موازین شرعی همخوانی دارد و هم حقوق و کرامت زنان را پاس می‌دارد.
مراجع
[1] – https://jls.shirazu.ac.ir/article_3496.html
[2] – http://nasimeeshgh.com/1-temporary-marriage/
[3] – https://hawzah.net/fa/Article/View/5125/%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%82%D9%84%D8%A7%D9%84-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%A7%D9%88-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85
[4] – https://ensani.ir/fa/article/111442/%D8%A7%D8%B0%D9%86-%D9%88%D9%84%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D8%A8%D8%A7%DA%A9%D8%B1%D9%87
[5] – http://nasimeeshgh.com/women-rights/2/
[6] – https://kadivar.com/8931/
[7] – https://irdc.ir/fa/news/8416/%D9%85%D8%B3%D8%A6%D9%84%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85-%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF-%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D8%A7%D8%AB%D8%B1%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%B1%D9%87%D8%A8%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8
[8] – http://nasimeeshgh.com/%D9%85%D8%AF%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%88-%D8%AD%D8%B6%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%B2%D9%86/
[9] – http://ijtihadnet.ir/%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%88-%D9%86%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%AF%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%DB%8C%DB%8C%D9%86%D9%87-%D9%81%D9%82%D9%87-%D9%88-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82/
[10] – http://ayatollahnekounam.com/2023/08/23/khanevadeh/
[11] – https://parisanasri.ir/posts/freedom-after-marriage
[12] – https://fa.al-shia.org/%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B4%D9%87%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%B7%D9%87%D8%B1%DB%8C/
[13] – http://ijtihadnet.ir/%D8%A7%D8%B2-%D9%85%D8%B1%D8%B2%D8%A8%D9%86%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%85%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%AA%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D9%BE%D8%A7%DB%8C/
[14] – http://ayatollahnekounam.com/2016/10/10/1-women-rights/
[15] – http://ayatollahnekounam.com/2018/07/15/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87/
[16] – https://elmnet.ir/article/20737061-93197/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AD-%D9%85%D8%B9%D8%A7%D8%B7%D8%A7%D8%AA%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%81%D9%82%D9%87%DB%8C-%D9%88-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82%DB%8C
[17] – https://acu.razi.ac.ir/en/w/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%81%D9%82%D9%87%DB%8C-%D8%B9%D8%AF%D9%85-%D9%84%D8%B2%D9%88%D9%85-%D8%A7%D8%B0%D9%86-%D9%BE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AD-%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1-%D8%B1%D8%B4
[18] – https://elmnet.ir/article/10681364-51151/%D8%A7%D8%B0%D9%86-%D9%BE%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%B4%DB%8C%D8%B9%D9%87-%D9%88-%D8%AD%D9%86%D9%81%DB%8C%D9%87
[19] – http://nasimeeshgh.com/%D9%BE%D9%8A%D8%B4-%D9%86%D9%88%D9%8A%D8%B3-%D9%83%D8%AA%D8%A7%D8%A8-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86/
[20] – http://ayatollahnekounam.com/2016/10/10/2-women-rights/
[21] – https://pubs.jz.ac.ir/article_118495.html
[22] – http://ayatollahnekounam.com/2016/10/10/7-women-s-rights/
[23] – http://nasimeeshgh.com/zan-zendegi/42/
[24] – https://phlq.bou.ac.ir/article_75012.html
[25] – https://journal.ihrci.ir/article_207290.html?lang=fa
[26] – http://ayatollahnekounam.com/2022/05/31/%D9%81%D9%84%D8%B3%D9%81%D9%87%D9%94-%D8%AD%D9%82%D9%88%D9%82/
[27] – http://ayatollahnekounam.com/2021/09/21/%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B7%D9%87%D9%94-%D9%88%D8%AC%D9%88%D8%AF-%D9%88-%D8%B8%D9%87%D9%88%D8%B1/
