متن درس
تجلی اول و کمال ذاتی و اسمائی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 318)
دیباچه
این نوشتار، برگرفته از بیانات عرفانی آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، است که با رویکردی آکادمیک و متناسب با مخاطبان فرهیخته و پژوهشگران حوزه الهیات و عرفان نظری تدوین شده است. موضوع محوری این جلسه، تبیین تجلی اول و کمال ذاتی و اسمائی در چارچوب عرفان نظری، با استناد به آرای صدرالدین قونوی در نفحات الإلهیه، است.
بخش نخست: مبانی نظری تجلی اول و کمال
تجلی اول، به مثابه ظهور اولیه ذات حق تعالی، در عرفان نظری جایگاهی بنیادین دارد. این تجلی، حامل کمالی است که حقیقت آن، حصول شایسته بر وفق شایستگی است؛ به تعبیری، تحقق تمامی ظهورات در مراتب مناسب آن‌ها. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با استناد به نفحات الإلهیه قونوی، این کمال را به دو قسم ذاتی و اسمائی تقسیم می‌کنند. کمال ذاتی، در مرتبه واحدیت ابتدایی و با حیات و غنای ذاتی همراه است، و کمال اسمائی، در تمامیت واحدیت و با استجماع صفات متجلی می‌شود.
تجلی اول: مفهوم و جایگاه
تجلی اول، به مثابه نقطه آغازین ظهور ذات، کمالی را در بر دارد که تمامی شئون وجودی را در خود جمع می‌کند. این تجلی، نه تنها ظهور ذات برای ذات است، بلکه بستری است برای تحقق تمامی مراتب وجودی در قالب شایستگی‌های ذاتی و اسمائی. به تعبیر قونوی، «وهذا التجلي الأول يتضمن الكمال الذي حقيقة حصول ما ينبغي على ما ينبغي»، که نشان‌دهنده تحقق کامل ظهورات در مراتب مناسب آن‌هاست.
|
درنگ: تجلی اول، به مثابه ظهور اولیه ذات، کمالی است که تمامی شئون وجودی را در مراتب شایسته آن‌ها متجلی می‌سازد. |
تقسیم کمال: ذاتی و اسمائی
کمال در تجلی اول به دو نوع تقسیم می‌شود: کمال ذاتی، که در مبدأ رتبة ثانية (واحدیت ابتدایی) ظهور می‌یابد و با حیات و غنای ذاتی همراه است؛ و کمال اسمائی، که در تمامیت واحدیت و با تفصیل و استجماع صفات متجلی می‌شود. کمال ذاتی، شهود ذات توسط ذات در مرتبه وحدت و با شئون آن است، در حالی که کمال اسمائی، به ظهور کامل صفات واحدی در ظرف واحدیت اشاره دارد.
احدیت و واحدیت: مراتب ظهور
در مرتبه احدیت، صفات در ذات مندرج و بدون تفصیل‌اند، به گونه‌ای که هیچ کثرتی در آن راه ندارد. این مرتبه، به مثابه اقیانوسی بی‌کران است که تمامی صفات در آن به صورت مجمل حضور دارند. اما در واحدیت ابتدایی، ظهور برخی صفات واحدی آغاز می‌شود، و در تمامیت واحدیت، تمامی صفات به صورت تفصیلی متجلی می‌گردند. این تمایز، به مثابه شکفتن غنچه‌ای است که در ابتدا بسته و مجمل است و سپس به تدریج گلبرگ‌های خود را می‌گشاید.
|
درنگ: در احدیت، صفات در ذات مندرج و مجمل‌اند، اما در واحدیت، به تدریج تفصیل یافته و در تمامیت آن، تمامی صفات به صورت کامل ظهور می‌یابند. |
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، به تبیین مبانی نظری تجلی اول و کمال ذاتی و اسمائی پرداخت. این تجلی، به مثابه ظهور اولیه ذات، تمامی شئون وجودی را در مراتب شایسته متجلی می‌سازد. کمال ذاتی در واحدیت ابتدایی و کمال اسمائی در تمامیت واحدیت ظهور می‌یابد، و مراتب احدیت و واحدیت، به ترتیب، ظرف اندماج و تفصیل صفات‌اند. این مبانی، چارچوبی عمیق برای فهم ظهورات الهی ارائه می‌دهند.
بخش دوم: علم و شهود در تجلی اول
علم و شهود، از ارکان اساسی تجلی اول‌اند که در مراتب مختلف ظهور می‌یابند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تأکید بر تمایز علم ذاتی و فعلی، و شهود مجمل و مفصل، به تبیین این مفاهیم در چارچوب عرفان نظری می‌پردازند. علم ذاتی، آگاهی ذات به ذات به صورت اجمالی و بدون کثرت است، در حالی که علم فعلی، در ظرف ظهورات و با تعینات متجلی می‌شود.
علم ذاتی: اجمال و اطلاق
در مرتبه کمال ذاتی، علم ذات به ذات به صورت اجمالی است، به گونه‌ای که تمامی مخلوقات در آن به صورت مجمل و بدون کثرت حضور دارند. این علم، به مثابه نوری است که همه چیز را در خود روشن می‌کند، اما خود بی‌رنگ و بی‌تعین است. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با استناد به قونوی، تأکید می‌کنند که علم حق تفصیلی است، اما فاقد کثرت مفهومی یا حقیقی است، زیرا در ظرف اطلاق ظهور می‌یابد.
علم فعلی: تفصیل و تعین
علم فعلی، در مقابل علم ذاتی، در ظرف ظهورات و با تعینات رخ می‌دهد. این علم، به آگاهی متعین در مظاهر مربوط است و تحت تأثیر تعینات، رنگ ظرف خود را می‌پذیرد، چنان‌که آب در ظرف‌های مختلف به رنگ آن‌ها دیده می‌شود، اما ذاتاً بی‌رنگ است. این تمثیل، به زیبایی اطلاق علم حق و تأثیرپذیری ظاهری آن از تعینات را نشان می‌دهد.
|
درنگ: علم حق، به دلیل اطلاق، فاقد کثرت است و در مراتب ظهور، تحت تأثیر تعینات، رنگ ظرف خود را می‌پذیرد، اما ذاتاً بی‌تعین است. |
شهود: حضور بی‌واسطه
شهود در تجلی اول، به حضور بی‌واسطه ذات با مشهود اشاره دارد. این شهود، به مثابه دیدن نخل و ثمار در دانه است، که تمامی تفصیلات در آن به صورت مجمل و دفعی متجلی می‌شوند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تأکید بر این‌که شهود در ظرف تجلی دفعةً واحدة رخ می‌دهد، به فقدان تفرع وجودی در تجلیات حق اشاره می‌کنند.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، به بررسی علم و شهود در تجلی اول اختصاص داشت. علم ذاتی، آگاهی اجمالی و بدون کثرت ذات به ذات است، در حالی که علم فعلی، در ظرف ظهورات و با تعینات متجلی می‌شود. شهود، حضور بی‌واسطه ذات با مشهود است که در ظرف تجلی به صورت دفعی رخ می‌دهد. این مفاهیم، عمق معرفتی تجلی اول را آشکار می‌سازند.
بخش سوم: انسان کامل و مظهر جامع
انسان کامل، به عنوان مظهر جامع اسما و صفات الهی، نقش کلیدی در تجلیات اسمائی دارد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تبیین تمایز میان مظهر و ظاهر، انسان کامل را به مثابه مجمل بعد از تفصیل معرفی می‌کنند که تمامی شئون الهی را در خود جمع می‌کند.
انسان کامل: مظهر شأن کلی
انسان کامل، به تعبیر قونوی، مظهر شأن کلی جامع است که پس از تفصیل صفات در واحدیت وجوبی، به صورت مجمل ظهور می‌یابد. این انسان، به مثابه آینه‌ای است که تمامی اسما و صفات الهی در آن منعکس می‌شوند، اما به شرط ظاهر است، برخلاف ذات حق که بی‌شرط و لا به شرط است.
|
درنگ: انسان کامل، مظهر جامع اسما و صفات الهی است که به شرط ظاهر ظهور می‌یابد، در حالی که ذات حق بی‌شرط و لا به شرط است. |
تمایز مظهر و ظاهر
تمایز میان مظهر و ظاهر، در وابستگی مظهر به ظاهر و استقلال ذات حق نهفته است. مظهر، به شرط شئون و مراتب است، در حالی که ظاهر، بی‌نیاز از هر شرطی است. این تمایز، به مثابه تفاوت میان آینه و نور است که آینه به نور وابسته است، اما نور خود مستقل و بی‌نیاز است.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، به تبیین جایگاه انسان کامل به عنوان مظهر جامع اسما و صفات الهی اختصاص داشت. انسان کامل، پس از تفصیل صفات، به صورت مجمل ظهور می‌یابد و به شرط ظاهر است، برخلاف ذات حق که بی‌شرط است. این تبیین، نقش محوری انسان کامل در نظام عرفانی را آشکار می‌سازد.
بخش چهارم: آثار و احکام تجلی اول
تجلی اول، آثاری چون اعتبار وجود، نور، علم و شهود را در پی دارد که در مراتب کمال ذاتی و اسمائی ظهور می‌یابند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تبیین این آثار، به عمق تأثیرات تجلی اول در نظام وجودی اشاره می‌کنند.
اعتبار وجود
وجود در تجلی اول، در سه حالت اعتبار می‌شود: نفس فی نفس (وجدان ذات)، فی غیر (انسان)، و غیر فی غیر (کثرات موجودات). این اعتبار، به مثابه انعکاس نور وجود در مراتب مختلف است که هر مرتبه، جلوه‌ای خاص از وجود را نشان می‌دهد.
اعتبار نور، علم و شهود
نور، به عنوان اسم الهی، کاشف مظاهر نهان است و علم، ظهور عین برای عین و انکشاف ذات است. شهود نیز حضور با مشهود در ظرف تجلی است. این آثار، به مثابه شعاع‌های نوری‌اند که از خورشید تجلی اول ساطع شده و مراتب وجود را روشن می‌کنند.
|
درنگ: آثار تجلی اول، شامل اعتبار وجود، نور، علم و شهود است که هر یک، جلوه‌ای از کمال ذاتی و اسمائی را در مراتب مختلف نشان می‌دهند. |
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، به بررسی آثار و احکام تجلی اول پرداخت. اعتبار وجود، نور، علم و شهود، جلوه‌های کمال ذاتی و اسمائی‌اند که در مراتب مختلف ظهور می‌یابند. این آثار، نظام وجودی را در پرتو تجلی اول روشن می‌سازند.
بخش پنجم: لذت ذاتی حق و اولیاء
لذت ذاتی حق، منشأ تمامی لذائذ خلق است و اولیاء الهی، در پرتو معرفت و شهود، در این لذت غرق‌اند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با استناد به آیات قرآن کریم و تمثیلات عرفانی، به تبیین این لذت و تمایز آن با لذائذ دنیوی می‌پردازند.
لذت ذاتی حق
حق تعالی، غرق در لذت ذاتی و عشق به خود است، چنان‌که در آیه شریفه ﴿لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ﴾ [مطلب حذف شد] : «نه چرت او را فرومی‌گیرد و نه خواب». این بیداری دائمی، به دلیل غرق بودن در لذت ذاتی است که فراتر از ادراک بشری است.
لذت اولیاء و اضطراب اهل دنیا
اولیاء الهی، برخلاف اهل دنیا، در لذت الهی غرق‌اند. این لذت، از معرفت و عبادت ناشی می‌شود و به مثابه مستی بی‌خمر است. در مقابل، اهل دنیا، به دلیل دوری از لذت حق، در اضطراب و بدبختی به سر می‌برند و مستحق ترحم‌اند.
|
درنگ: لذت ذاتی حق، منشأ تمامی لذائذ خلق است و اولیاء الهی، در پرتو معرفت، در این لذت غرق‌اند، در حالی که اهل دنیا در اضطراب‌اند. |
جمع‌بندی بخش پنجم
بخش پنجم، به تبیین لذت ذاتی حق و اولیاء الهی اختصاص داشت. این لذت، منشأ تمامی لذائذ خلق است و اولیاء، در پرتو معرفت، در آن غرق‌اند. در مقابل، اهل دنیا، به دلیل غفلت، در اضطراب به سر می‌برند. این تبیین، بُعد عاطفی و معرفتی عرفان نظری را برجسته می‌سازد.
بخش ششم: مراتب وجود و تعینات
مراتب وجود، از احدیت تا ناسوت، و تعینات کونی، در تجلی اول نقش کلیدی دارند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تبیین مراتب روحانی، مثالی و جسمانی، و تأثیر تعینات در کثرت مظهری، به تحلیل این مفاهیم می‌پردازند.
مراتب وجودی
تعینات کونی در مراتب روحانی، مثالی و جسمانی ظهور می‌یابند، و هر مرتبه، احکام خاص خود را دارد. این مراتب، به مثابه پله‌های نردبانی‌اند که از ذات حق تا پایین‌ترین مراتب کون امتداد دارند.
تأثیر تعینات
تأثیرات، ناشی از تنوع تعینات و احکام حقایق است. این تنوع، به کثرت مظهری و مراتب وجودی مربوط است، چنان‌که رنگ آب به رنگ ظرفش وابسته است، اما ذاتاً بی‌رنگ است.
|
درنگ: تعینات کونی در مراتب روحانی، مثالی و جسمانی ظهور می‌یابند و کثرت مظهری، ناشی از تنوع تعینات است، نه ذات حق. |
جمع‌بندی بخش ششم
بخش ششم، به بررسی مراتب وجود و تأثیر تعینات پرداخت. تعینات کونی در مراتب مختلف ظهور می‌یابند و کثرت مظهری، ناشی از تنوع تعینات است، نه ذات حق. این تبیین، نظام مراتب وجودی را در پرتو تجلی اول روشن می‌سازد.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، به تبیین تجلی اول و کمال ذاتی و اسمائی در چارچوب عرفان نظری پرداخت. تجلی اول، ظهور اولیه ذات حق است که تمامی شئون وجودی را در مراتب شایسته متجلی می‌سازد. کمال ذاتی در واحدیت ابتدایی و کمال اسمائی در تمامیت واحدیت ظهور می‌یابد. علم و شهود، به ترتیب، آگاهی اجمالی و حضور بی‌واسطه ذات‌اند. انسان کامل، مظهر جامع اسما و صفات است و لذت ذاتی حق، منشأ تمامی لذائذ خلق. مراتب وجود و تعینات، نظام کثرت مظهری را در پرتو وحدت ذاتی تبیین می‌کنند.
|
با نظارت صادق خادمی |
