متن درس

بازبینی درس گفتارهای حضرت آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 608)

مقدمه

در عرفان اسلامی، مفهوم رضا یکی از مقامات برجسته سالک در مسیر تقرب به حق تعالی است که مراتب آن، درجات گوناگون سلوک معنوی را نمایان می‌سازد. درس‌گفتار شماره 608 از سلسله درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با عنوان *مصباح الانس*، به تبیین دقیق و عمیق مراتب سه‌گانه رضا پرداخته و مرتبه سوم را به‌عنوان اعلی مقامات این صفت معرفی می‌کند. این مرتبه، که از رضا فراتر رفته و به قلمرو عشق الهی وارد می‌شود، مصاحبت ذاتی با حق بدون هرگونه غرض یا مطلب معین است. متن حاضر، با تجمیع محتوای درس‌گفتار و تحلیل‌های تفصیلی، به زبانی علمی و فاخر بازنویسی شده و با ساختاری منظم و دانشگاهی، مفاهیم عرفانی را برای مخاطبان متخصص تبیین می‌کند. در این راستا، آیات قرآنی با و با رعایت احترام به قرآن کریم، و همچنین مصادیق عرفانی مانند دعای عرفه و واقعه کربلا، به‌عنوان شواهد معنوی مورد استناد قرار گرفته‌اند. هدف، ارائه متنی منسجم، عمیق و جذاب است که روح عرفانی درس‌گفتار را به‌گونه‌ای مؤثر منتقل نماید.

بخش اول: تبیین مراتب سه‌گانه رضا

مفهوم‌شناسی رضا در عرفان اسلامی

رضا در عرفان اسلامی، حالتی است که سالک در آن، قضای الهی را با جان و دل می‌پذیرد و از هرگونه اعتراض یا تردید نسبت به مشیت حق تعالی اجتناب می‌ورزد. این مقام، که در مراتب گوناگون ظهور می‌یابد، از پذیرش ظاهری حوادث تا مصاحبت ذاتی با حق امتداد دارد. در درس‌گفتار مورد بحث، رضا به سه مرتبه تقسیم شده است که هر یک، درجاتی از تقرب به حق را نشان می‌دهد:

این تقسیم‌بندی، که ریشه در متون عرفانی و آیات قرآن کریم دارد، نشان‌دهنده سیر تکاملی سالک از مقام تسليم تا فنای فی‌الله است. مرتبه سوم، که محور اصلی درس‌گفتار است، به دلیل فقدان نفسيت و غرض، از رضا فراتر می‌رود و به قلمرو عشق الهی وارد می‌شود.

مرتبه اول: رضایت به باطن عمل

مرتبه نخست رضا، رضایت به باطن عمل است، یعنی پذیرش علل ناشناخته حوادث فراتر از اسباب ظاهری. به تعبیر درس‌گفتار، «راضى به چهره‌ى باطن عمل باشد». این رضایت، برخلاف پذیرش قهری اسباب ظاهری (مانند تحمل یک ساعت سفر)، نیازمند ایمان به حکمت الهی در پس حوادث است. برای مثال، سالک در مواجهه با تصادف، شکست یا گمراهی، به جای تمرکز بر علل ظاهری، به باطن عمل (مانند امتحان، وبال یا کمال) راضی می‌شود.

این مرتبه، از رضایت به قدر (اسباب ظاهری) متمایز است، زیرا رضا به قدر، پذیرش اجباری حوادثی مانند گرسنگی در روزه‌داری است که حتی غیرعارف نیز آن را تحمل می‌کند. اما رضا به قضا، پذیرش خیر و شر الهی بدون علم به علل باطنی است، که نیازمند ایمان عمیق به حکمت حق تعالی است.

مرتبه دوم: اجتناب از اتهام به حق

مرتبه دوم رضا، اجتناب از اتهام به حق تعالی در مواجهه با حوادث ناشناخته است. به فرموده درس‌گفتار، سالک «خدا را متهم نكند چرا من بايد شكست بخورم». این مرتبه با استناد به آیه شریفه قرآن کریم تبیین شده است:

«وَلَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ» (سوره آل عمران، آیه ۱۸۲)

: «و او به بندگان ستم نمی‌کند».

سالک در این مرتبه، به جای پرسش از چرایی حوادث (مانند شکست یا کمبود)، به حکمت و عدالت الهی اعتماد می‌کند و هر واقعه را خیر خود می‌بیند. این اعتماد، از تهمت به حق (مانند نادیده گرفتن حق بنده) جلوگیری می‌کند و ایمان به حکمت الهی را تقویت می‌نماید.

مرتبه سوم: مصاحبت ذاتی با حق

مرتبه سوم، که اعلی مراتب رضا معرفی شده، مصاحبت ذاتی با حق بدون غرض، مطلب معین یا علتی جز عشق و حب ذاتی به خداست. به تعبیر درس‌گفتار، «ان يصحب العبدو الحق لا لغرضٍ و لا توقع المطلب معين». این مرتبه، که فراتر از رضا و در قلمرو عشق الهی قرار می‌گیرد، نفسيت ندارد و سالک را به مقامی می‌رساند که جز خدا هیچ نمی‌بیند.

راوی درس‌گفتار، با نقد عنوان رضا برای این مرتبه، معتقد است که رضا نفسيت دارد و با میل نفسانی همراه است، اما مصاحبت ذاتی، عشق خالص است که از هر غرض آزاد است. این نقد، به ضرورت دقت در اصطلاحات عرفانی اشاره دارد و نشان می‌دهد که عشق الهی، سالک را به فنای فی‌الله می‌رساند.

جمع‌بندی بخش اول

مراتب سه‌گانه رضا، سیر تکاملی سالک را از پذیرش باطن حوادث تا مصاحبت ذاتی با حق نشان می‌دهد. مرتبه اول، ایمان به حکمت الهی در پس علل ناشناخته است؛ مرتبه دوم، اعتماد به عدالت حق در برابر حوادث است؛ و مرتبه سوم، عشق خالص به ذات حق بدون هرگونه غرض است. این مراتب، از تسليم تا عشق الهی امتداد می‌یابد و مرتبه سوم را به‌عنوان قله سلوک عرفانی معرفی می‌کند.

بخش دوم: تحلیل مصادیق و شواهد عرفانی

دعای عرفه و واقعه کربلا

درس‌گفتار، برای تبیین مرتبه سوم رضا، به مصادیق عرفانی مانند دعای عرفه امام حسین علیه‌السلام و واقعه کربلا استناد می‌کند. در کربلا، امام حسین علیه‌السلام رضایت به قضای الهی را نشان می‌دهد، اما در دعای عرفه، به مقام مصاحبت ذاتی و عشق الهی می‌رسد. به تعبیر درس‌گفتار، «رضآ به رضا… آن جا ديگر حبّآ لك عشقآ لك».

کربلا، صحنه کثرت و غیریت است، جایی که خیر و شر، نیک و بد، در برابر یکدیگر قرار می‌گیرند. اما دعای عرفه، مقام توحید و وحدت با حق را نمایان می‌سازد، جایی که جز خدا هیچ در ذهن سالک نمی‌آید. این تفاوت، نشان‌دهنده برتری مقام عشق بر رضا است، زیرا رضا در قلمرو غیریت باقی می‌ماند، اما عشق به وحدت می‌رسد.

نادر بودن مرتبه سوم

درس‌گفتار تأکید می‌کند که مرتبه سوم رضا به دلیل دشواری راه و ناشناخته بودن مسیر، نادر است. به تعبیر متن، «وصبوُ قلة ذائقته‌ى المراد… اذتُ المقام فى نفسه». این نادر بودن به دو سبب است:

1. بلندی و پیچیدگی راه، که نیازمند شأنی متناسب با حق تعالی است.
2. ناشناخته بودن مسیر، که علم به پیچیدگی‌های آن را محدود می‌کند.

این دشواری، مانند کمیابی قهرمانان در عرصه‌های دیگر (مانند ورزش) است، که تنها معدودی به اوج می‌رسند. سالک در این مرتبه، باید به قامتی الهی آراسته شود تا هر فعل حق را با جان و دل بپذیرد.

عشق الهی و رهایی از غرض

مصاحبت ذاتی با حق، عشق خالص به ذات الهی است که سالک را از هر غرض، حتی حکمت یا عدالت الهی، رها می‌کند. به تعبیر درس‌گفتار، «صحبةً ذاتيه… لا يتعين لا لها صوبٌ». این عشق، سالک را به مقامی می‌رساند که حتی اگر حق تعالی گدایی کند، او همچنان او را می‌پرستد، مانند داستان لیلی و مجنون که عاشق، معشوق را به خاطر ذاتش دوست دارد.

این مقام، با تمثیلی زیبا در درس‌گفتار شرح داده شده است: عاشقی که در خرابه‌ای با معشوق خود چای می‌نوشد و از وفای او لذت می‌برد، حتی اگر دنیا او را خوار شمارد. این تمثیل، نشان‌دهنده رهایی عاشق از قید و بندهای نفسانی و دنیوی است.

جمع‌بندی بخش دوم

مصادیق عرفانی مانند دعای عرفه و کربلا، تفاوت میان رضا و عشق الهی را روشن می‌کنند. کربلا، صحنه رضایت به قضای الهی است، اما دعای عرفه، مقام مصاحبت ذاتی با حق را نشان می‌دهد. نادر بودن مرتبه سوم، به دلیل دشواری راه و ناشناخته بودن مسیر است، و عشق الهی، سالک را از هر غرض رها می‌سازد. این مقام، قله‌ای است که تنها عاشقان حقیقی به آن می‌رسند.

بخش سوم: نقد و تحلیل اصطلاحات عرفانی

نقد عنوان رضا برای مرتبه سوم

یکی از نکات برجسته درس‌گفتار، نقد عنوان رضا برای مرتبه سوم است. به تعبیر متن، «اين ديگر رضا نيست يك چيز بيش‌تر از رضا است». راوی معتقد است که رضا نفسيت دارد و با میل نفسانی همراه است، اما مصاحبت ذاتی، عشق خالص است که از نفس فراتر می‌رود. این نقد، به ضرورت دقت در اصطلاحات عرفانی تأکید دارد.

برای روشن شدن این نقد، درس‌گفتار به تفاوت میان تسليم و رضا اشاره می‌کند. تسليم، تبعیت محض است، اما رضا، میلی نفسانی دارد که سالک میل خود را با میل حق هماهنگ می‌کند. اما در مرتبه سوم، هیچ میلی جز عشق به ذات حق باقی نمی‌ماند، و این مقام، فراتر از رضا است.

فاعلیت الهی و عشق

درس‌گفتار، فاعلیت الهی را بر پایه عشق تبیین می‌کند، نه رضا یا اراده. به تعبیر متن، «فاعل به العشق افضل به عوامل». برخلاف دیدگاه ابن سینا که خدا را فاعل به رضا می‌دانست، درس‌گفتار فاعلیت عشق را برتر می‌داند، زیرا عشق خالص از هر غرض و نفسيت آزاد است. این فاعلیت، الگوی سالک در مرتبه سوم است که به عشق ذاتی حق می‌رسد.

این دیدگاه، با تمثیلی فاخر شرح داده شده است: خداوند مانند عاشقی است که از سر عشق خلق می‌کند، نه برای غرض یا حکمت زائد. سالک نیز در این مرتبه، مانند عاشقی است که جز معشوق هیچ نمی‌بیند و از هر غرض آزاد است.

عزت و نعمت دائم

سالک در مرتبه سوم، در نعمت دائم الهی قرار دارد و از ذلت و شک مصون است. به استناد آیه شریفه قرآن کریم:

«وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ» (سوره منافقون، آیه ۸)

: «و عزت از آن خدا و رسولش و مؤمنان است».

این عزت، نتیجه مصاحبت ذاتی است که سالک را در برابر هر سختی مقاوم می‌کند. درس‌گفتار، با تمثیلی زیبا، این مقام را به سنگ پایی تشبیه می‌کند که هرچه ساییده شود، زبرتر می‌گردد، یا به آفتابه‌ای که در هر شرایطی استوار می‌ماند. این تمثیلات، عزت و پایداری عارف در برابر مصائب را به‌گونه‌ای دلنشین تبیین می‌کنند.

جمع‌بندی بخش سوم

نقد عنوان رضا برای مرتبه سوم، بر تفاوت میان نفسيت رضا و خلوص عشق الهی تأکید دارد. فاعلیت الهی بر پایه عشق، الگوی سالک در این مرتبه است، و عزت و نعمت دائم، نتیجه مصاحبت ذاتی با حق است. این تحلیل‌ها، ضرورت دقت در اصطلاحات عرفانی و عمق مفاهیم عشق الهی را نشان می‌دهند.

بخش چهارم: نتیجه‌گیری و تأملات نهایی

درس‌گفتار شماره 608 *مصباح الانس*، با تبیین مراتب سه‌گانه رضا، مخاطب را به تأمل در مقامات سلوک عرفانی دعوت می‌کند. مرتبه سوم، که مصاحبت ذاتی با حق است، فراتر از رضا و در قلمرو عشق الهی قرار دارد. این مقام، سالک را به عزت و نعمت دائم می‌رساند و از هر غرض و نفسيت رها می‌سازد. مصادیقی مانند دعای عرفه و کربلا، تفاوت میان رضا و عشق را روشن می‌کنند، و نقد راوی به عنوان رضا، بر ضرورت دقت در اصطلاحات عرفانی تأکید دارد.

این درس‌گفتار، مانند چراغی در مسیر سلوک، راه را برای سالکان روشن می‌کند و آنان را به عشق خالص، رهایی و مصاحبت ذاتی با حق دعوت می‌نماید. همان‌گونه که عاشقی در خرابه‌ای با معشوق خود به و می‌رسد، سالک نیز در این مقام، جزو حق هیچ نمی‌بیند و در نعمت دائم الهی غرق می‌شود.