متن درس

کتاب اسماء و صفات الهی: تحلیل واژگان خوف، خشیت، خشوع و خضوع در قرآن کریم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۷۳)

دیباچه

این نوشتار، با تکیه بر درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوشی عمیق و نظام‌مند در مفاهیم واژگان کلیدی «خوف»، «خشیت»، «خشوع» و «خضوع» در قرآن کریم می‌پردازد. این واژگان، که هرکدام مرتبه‌ای از رابطه انسان با خداوند و هستی را بازنمایی می‌کنند، از منظری علمی، زبان‌شناختی و عرفانی تحلیل شده‌اند تا درک جامعی از مراتب ترس و انقیاد در برابر عظمت الهی ارائه دهند.

بخش نخست: تمایز مفهومی و سلسله مراتب واژگان

مفهوم‌شناسی خوف، خشیت، خشوع و خضوع

واژگان «خوف»، «خشیت»، «خشوع» و «خضوع» در قرآن کریم، هرکدام با معانی متمایز و زمینه‌های کاربردی خاص، مراتب مختلفی از تعامل انسان با خداوند و واقعیت‌های هستی را ترسیم می‌کنند. این واژگان، به‌سان نردبانی معنوی، انسان را از ترس‌های ابتدایی و غریزی به سوی اطاعت آگاهانه و تسلیم کامل در برابر عظمت الهی هدایت می‌کنند. تمایز این مفاهیم، نه‌تنها عمق زبان‌شناختی قرآن کریم را نشان می‌دهد، بلکه زمینه‌ای برای تحلیل روان‌شناختی و فلسفی رفتار انسانی فراهم می‌آورد. این سلسله مراتب، از خوف به‌عنوان ترس عام آغاز شده، با خشیت به ترس همراه با علم و معرفت می‌رسد، در خشوع به بروز آثار ظاهری این ترس منتهی می‌شود و نهایتاً در خضوع به اوج اطاعت و انقیاد اختیاری می‌رسد.

خوف: ترس عام و غریزی

خوف، به‌معنای ترس کلی و غریزی است که می‌تواند از عوامل واقعی مانند خطر یا از امور غیرواقعی نظیر تاریکی، توهمات و خیالات ناشی شود. این نوع ترس، در انسان‌ها و حتی دیگر موجودات مشاهده می‌شود و گاه بدون پشتوانه عقلانی یا علمی است. قرآن کریم، گاه به خوف‌های بی‌مورد اشاره دارد که نیازمند اصلاح و هدایت به سوی ترس‌های واقعی و سازنده هستند. به‌سان نسیمی که گاه بی‌هدف در دشت‌ها می‌وزد، خوف می‌تواند پراکنده و بی‌جهت باشد، اما هدایت الهی آن را به سوی مقصدی متعالی سوق می‌دهد.

خشیت: ترس همراه با علم و عظمت

خشیت، ترسی است که با آگاهی و معرفت به عظمت یک واقعیت همراه است. برخلاف خوف، خشیت به امور خیالی وابسته نیست و تنها در برابر واقعیات عظیم مانند خداوند، قیامت یا خطرهای واقعی (مانند مواجهه با شیر درنده یا پرتگاهی بلند) بروز می‌یابد. این مفهوم، پلی میان عقل و احساس است که انسان را به درک عمیق‌تر حقایق هستی هدایت می‌کند. در قرآن کریم، خشیت به‌عنوان ویژگی‌ای ستوده برای مؤمنان و عالمان برجسته شده است. آیاتی نظیر

إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ
(سوره فاطر، آیه ۲۸) – «از بندگان خدا تنها دانشمندان‌اند که از او می‌ترسند» – خشیت را به‌عنوان حالتی معرفتی و وجودی معرفی می‌کنند که انسان را به خداوند نزدیک‌تر می‌سازد.

خشوع: بروز آثار ظاهری خشیت

خشوع، مرتبه‌ای بالاتر از خشیت است که در آن، ترس ناشی از علم به آثار ظاهری در رفتار و حالات انسان منجر می‌شود. این آثار، در تغییر زبان، نگاه، شنوایی و حتی لرزش بدن در برابر عظمت الهی یا خطر واقعی نمود می‌یابد. خشوع، به‌سان رودی است که از چشمه معرفت سرچشمه گرفته و در جسم و رفتار انسان جاری می‌شود. این حالت، در قرآن کریم به‌عنوان ویژگی‌ای ستوده معرفی شده که مؤمنان را در برابر خداوند فروتن و مطیع می‌سازد. به‌عنوان مثال، آیه

لَوْ أَنْزَلْنَا هَٰذَا الْقُرْآنَ عَلَىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ
(سوره حشر، آیه ۲۱) – «اگر این قرآن را بر کوهی نازل می‌کردیم، قطعاً آن را از بیم خدا فروتن و از هم پاشیده می‌دیدی» – خشوع را به‌عنوان واکنشی عینی به عظمت الهی ترسیم می‌کند.

خضوع: اطاعت و انقیاد کامل

خضوع، اوج این سلسله مراتب است که علاوه بر آثار ظاهری خشوع، شامل انقیاد و اطاعت کامل در برابر خداوند است. خضوع، تسلیمی آگاهانه و اختیاری است که از هماهنگی عقل، احساس و اراده سرچشمه می‌گیرد. این مفهوم، انسان را به‌سان درختی تنومند نشان می‌دهد که ریشه در معرفت، ساقه در خشیت و شاخسار در خشوع دارد و میوه آن، اطاعت کامل است. خضوع، انتخابی عقلانی و ارادی است که انسان را در برابر عظمت الهی به تسلیم و بندگی می‌رساند.

جمع‌بندی بخش نخست

واژگان خوف، خشیت، خشوع و خضوع، سلسله مراتبی معنوی را در قرآن کریم ترسیم می‌کنند که از ترس غریزی آغاز شده و به اطاعت آگاهانه می‌رسد. این سلسله، نه‌تنها عمق زبان‌شناختی قرآن کریم را نشان می‌دهد، بلکه مدلی روان‌شناختی و فلسفی برای تحلیل رشد معنوی انسان ارائه می‌دهد. هر واژه، به‌سان گامی در مسیر تعالی، انسان را به سوی درک عمیق‌تر از خداوند و جایگاه خود در هستی هدایت می‌کند.

بخش دوم: تحلیل آیات قرآنی و کاربرد واژگان

کاربرد خوف و خشیت در آیات

قرآن کریم، با دقت و ظرافت، واژگان خوف و خشیت را در زمینه‌های متفاوتی به کار برده است. آیه

فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقًا فِي الْبَحْرِ يَبَسًا لَا تَخَافْ دَرَكًا وَلَا تَخْشَى
(سوره طه، آیه ۷۷) – «پس برایشان در دریا راهی خشک بگشای که نه از تعقیب بیمناکی و نه [از غرق شدن‌] هراسی» – تمایز میان خوف و خشیت را نشان می‌دهد. خوف، به ترس‌های غیرواقعی اشاره دارد، درحالی‌که خشیت، به ترس از واقعیات عظیم مرتبط است. این تمایز، دقت زبان‌شناختی قرآن کریم را در دسته‌بندی ترس‌های انسانی برجسته می‌کند.

خشیت و ارتباط با رحمان

خشیت در قرآن کریم، غالباً با اسامی الهی نظیر «رحمان» یا «رب» مرتبط است. آیه

الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَهُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ
(سوره انبیاء، آیه ۴۹) – «همانان که در نهان از پروردگارشان می‌ترسند و از [وقت‌] ساعت [قیامت‌] هراسانند» – خشیت را به‌عنوان ترسی معرفی می‌کند که از عشق و معرفت به رحمت الهی نشأت می‌گیرد. این ارتباط، خشیت را به حالتی متعادل میان خوف و رجاء تبدیل می‌کند که انسان را به سوی تعادل معنوی هدایت می‌کند.

عدم وجود صفت «خاضع» برای خداوند

برخلاف خوف، خشیت و خشوع که به‌عنوان اوصاف الهی یا انسانی در قرآن کریم آمده‌اند، صفت «خاضع» برای خداوند ذکر نشده است. دو مورد کاربرد خضوع در قرآن کریم، یکی در نهی از خضوع در گفتار زنان پیامبر (

يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَعْرُوفًا
– سوره احزاب، آیه ۳۲) و دیگری در اشاره به امکان اجبار به اطاعت (

لَوْ أَنْزَلْنَا هَٰذَا الْقُرْآنَ عَلَىٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ
– سوره حشر، آیه ۲۱) است. عدم وجود صفت «خاضع» برای خداوند، با فلسفه آزادی و اختیار انسان در نظام الهی سازگار است. خداوند، انسان را به اجبار خاضع نمی‌خواهد، بلکه او را هدایت کرده و اختیار انتخاب داده است، چنان‌که در آیه

إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا
(سوره انسان، آیه ۳) آمده است.

خشیت از غیر خدا

قرآن کریم، در آیه

وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُ
(سوره احزاب، آیه ۳۷) – «و از مردم می‌ترسی، حال آنکه خدا سزاوارتر است که از او بترسی» – خشیت از مردم را نهی کرده و خشیت از خداوند را به‌عنوان اولویت معرفی می‌کند. این آیه، انسان را به بازنگری در اولویت‌های ترس دعوت می‌کند و توحید را در رفتار و نگرش او تقویت می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

آیات قرآنی، با دقت و ظرافت، کاربرد واژگان خوف، خشیت، خشوع و خضوع را در زمینه‌های مختلف نشان می‌دهند. این واژگان، نه‌تنها تمایزات معنایی را روشن می‌کنند، بلکه انسان را به سوی درک عمیق‌تر از رابطه با خداوند و اولویت‌بندی ترس‌هایش هدایت می‌کنند. خشیت، به‌عنوان حالتی معرفتی و متعادل، انسان را به سوی توحید و تسلیم اختیاری سوق می‌دهد.

بخش سوم: خشیت و علماء

خشیت و عالمان بنده

آیه

إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ
(سوره فاطر، آیه ۲۸) – «از بندگان خدا تنها دانشمندان‌اند که از او می‌ترسند» – خشیت را به عالمان بنده نسبت می‌دهد. این آیه، علم را به‌تنهایی کافی برای خشیت نمی‌داند، بلکه آن را در کنار بندگی قرار می‌دهد. عالمان بنده، که در قرآن کریم با عنوان «عباده العلماء» معرفی شده‌اند، اولیای الهی هستند که علمشان در خدمت بندگی است. این تمایز، نشان‌دهنده اولویت بندگی بر علم و اهمیت کیفیت معرفت در برابر کمیت دانش است.

خطر علم بدون بندگی

علم بدون بندگی، به‌سان شمشیری دو لبه است که می‌تواند به غرور و تکبر منجر شود. قرآن کریم، با تأکید بر «عباده العلماء»، هشداری به عالمان می‌دهد که علم بدون تقوا می‌تواند به انحراف منجر شود. نمونه‌هایی تاریخی مانند بلعم باعور، نشان‌دهنده خطر علم بدون بندگی هستند که به جای هدایت، به گمراهی می‌انجامد. این مفهوم، نقدی بر علم‌گرایی صرف است و بر ضرورت تلفیق علم و ایمان تأکید دارد.

نصحیت عالمان

برخلاف تصور رایج، عالمان باید مورد نصحیت قرار گیرند، زیرا بار مسئولیت آنها سنگین‌تر است. این دیدگاه، نقدی بر خودبرتربینی عالمان و تأکید بر تواضع و نیاز به هدایت است. جامعه، با نصحیت عالمان، می‌تواند آنها را از انحراف حفظ کند و نقش نظارتی خود را ایفا نماید.

تجربه شخصی و مسئولیت علم

آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با اشاره به تجربه شخصی خود در جوانی و مواجهه با امام زمان (عج)، به سنگینی بار علم و مسئولیت آن اشاره می‌کنند. این تجربه، به‌سان آینه‌ای است که خطر غرور و تکبر در برابر علم را نشان می‌دهد. ایشان با تواضع، خود را در برابر خداوند و اولیای الهی فروتن نشان داده و بر ضرورت تسلیم در برابر حق تأکید می‌کنند.

جمع‌بندی بخش سوم

خشیت، به‌عنوان ویژگی عالمان بنده، نشان‌دهنده تلفیق علم و ایمان است. این بخش، بر خطر علم بدون بندگی و ضرورت نصحیت عالمان تأکید دارد. تجربه شخصی آیت‌الله نکونام، به‌عنوان نمونه‌ای عینی، اهمیت تواضع و تسلیم در برابر خداوند را برجسته می‌کند.

بخش چهارم: ارتقای زبان عربی و پیشنهادهای نوین

ارتقای زبان عربی توسط قرآن کریم

قرآن کریم، زبان عربی عادی را به «عربی مبین» ارتقا داده و آن را به زبانی علمی و ادبی با معانی دقیق و عمیق تبدیل کرده است. این ارتقا، به‌سان صیقلی است که گوهر زبان عربی را درخشنده‌تر کرده و زمینه‌های علمی و منطقی را در آن تقویت کرده است. این ویژگی، قرآن کریم را به متنی پیشرو در علوم زبانی و معرفتی تبدیل کرده که حتی برای اعراب بادیه‌نشین، فراتر از ظرفیت زبانی معمول بود.

پیشنهاد برای علوم جدید در حوزه

آیت‌الله نکونام، با نگاهی آینده‌نگر، پیشنهاد می‌دهند که علوم جدیدی مانند عرفان معصومین و روان‌شناسی با زیرساخت طب و تغذیه در حوزه‌های علمیه تدریس شود. این پیشنهاد، به‌سان بذری است که در خاک حوزه‌های علمیه کاشته شده تا به درختانی تنومند در پاسخگویی به نیازهای معاصر تبدیل شود. این ایده، بر ضرورت تطبیق علوم دینی با چالش‌های مدرن تأکید دارد و تحول در نظام آموزشی حوزه را ضروری می‌داند.

جمع‌بندی بخش چهارم

ارتقای زبان عربی توسط قرآن کریم و پیشنهادهای نوین برای علوم حوزه، نشان‌دهنده پویایی و انعطاف‌پذیری معارف دینی است. این بخش، بر ضرورت تحول در نظام آموزشی و تلفیق علوم سنتی و مدرن تأکید دارد تا حوزه‌های علمیه بتوانند به چالش‌های زمانه پاسخ دهند.

نتیجه‌گیری کل

تحلیل واژگان «خوف»، «خشیت»، «خشوع» و «خضوع» در قرآن کریم، عمق و دقت زبان‌شناختی، روان‌شناختی و فلسفی این کتاب آسمانی را آشکار می‌سازد. این واژگان، به‌سان نردبانی معنوی، مراتب رابطه انسان با خداوند را از ترس غریزی تا اطاعت آگاهانه ترسیم می‌کنند. خشیت، به‌عنوان ترسی معرفتی، و خشوع، به‌عنوان بروز آثار ظاهری آن، انسان را به سوی تعالی هدایت می‌کنند، درحالی‌که خضوع، اوج این مسیر را در تسلیم اختیاری نشان می‌دهد. عدم وجود صفت «خاضع» برای خداوند، بر فلسفه آزادی انسان تأکید دارد، و مفهوم «عباده العلماء»، اهمیت بندگی بر علم را برجسته می‌کند. این تحلیل، نه‌تنها درک عمیق‌تری از مفاهیم قرآنی ارائه می‌دهد، بلکه ضرورت تحول در نظام آموزشی دینی و تلفیق علم و ایمان را برای پاسخگویی به نیازهای مدرن آشکار می‌سازد.