متن درس
بازبینی درس گفتارهای حضرت آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 365)
دیباچه
در این پژوهش، به تأمل در مراتب فی الهی، نفس رحمانی و نفس انسانی پرداخته می‌شود که در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با الهام از متون عرفان نظری و فلسفه اسلامی، به تفصیل بررسی شده است.
بخش نخست: مراتب فیض الهی و نفس رحمانی
آغازین کلام: بسط فیض و مراتب وجود
بحث با ذکر نام مبارک الهی، «بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَـٰنِ ٱلرَّحِيمِ»، آغاز می‌گردد که خود، اشاره‌ای است به سرچشمه فیض بی‌کران حق‌تعالی. در این بخش، سه مرتبه فیض الهی، نفس رحمانی، نفس انسانی و وجود ساری مورد تأمل قرار می‌گیرد. فیض الهی، چون جویباری از سرچشمه وحدت، به سوی کثرات وجود جاری می‌شود و در هر مرتبه، جلوه‌ای خاص می‌یابد. این مراتب، ریشه در تمایز میان ساحت اطلاق، تعین و ظهور کثرتی دارند و در عرفان نظری، به مثابه مراتب نزول حق در مظاهر وجودی تفسیر می‌شوند.
| درنگ: فیض الهی، چون نوری که از خورشید وحدت ساطع می‌شود، در سه مرتبه اطلاق، واحدی و کثرت جلوه‌گر است. این مراتب، پایه تبیین نفس رحمانی و انسانی در عرفان نظری‌اند. |
متن اصلی، با اقتباس از شرح فصوص الحکم ابن‌عربی، به تبیین این مراتب می‌پردازد، هرچند گاه با انتخاب عباراتی که از دقت کافی برخوردار نیستند، از وضوح کاسته است. با این حال، محتوای عمیق آن، ریشه در تعالیم عرفانی دارد و شایسته بازنویسی علمی است.
نقد روش تدوین و ضرورت گزینش دقیق
یکی از نکات برجسته در تحلیل درسگفتار، نقد شیوه گردآوری عبارات است. مؤلف، گاه عبارات را بدون گزینش دقیق و با افزودن مطالب غیرضروری ارائه کرده که این امر، فهم مخاطب را دشوار می‌سازد. این نقد، چون چراغی فراروی پژوهشگران، بر اهمیت تدوین علمی و گزینش دقیق در متون عرفانی تأکید دارد. متون تخصصی، به‌ویژه در حوزه عرفان، نیازمند ساختاری منسجم و عباراتی روشن‌اند تا حقیقت را چون گوهری ناب به مخاطب عرضه کنند.
مراتب سه‌گانه آدمی در بیان معلومات
انسان، در بیان معلومات خویش، سه مرتبه را طی می‌کند: مرتبه اجمال، مرتبه تهیأ برای ظهور، و مرتبه ظهور کثرتی خارجی. مرتبه اجمال، چون بذری است که در آن، حقیقت علم به‌صورت کلی نهفته است. این مرتبه، به تعین احدی تعبیر می‌شود که در آن، علم حضوری و غیرمفصل حاکم است. مرتبه تهیأ، چون جوانه‌ای است که آماده شکوفایی است؛ در این مرتبه، علم تفصیلی درونی، یا همان اعیان ثابته، شکل می‌گیرد و کثرت نسبی یا علمی پدیدار می‌شود. مرتبه سوم، چون درختی است که شاخ و برگ کثرت خارجی را در عالم ناسوت به نمایش می‌گذارد، از تجرد تا ماده را در بر می‌گیرد.
| درنگ: مراتب سه‌گانه آدمی در بیان معلومات، چون بذر، جوانه و درخت، نمایانگر سیر از وحدت به کثرت در ساحت معرفت انسانی است. |
این تقسیم‌بندی، ریشه در فلسفه اسلامی و عرفان نظری دارد و نشان‌دهنده سیر وجودی انسان از وحدت معرفتی به کثرت ظهوری است.
مقایسه نفس رحمانی و نفس انسانی
نفس رحمانی، چون دریای بی‌کران فیض الهی، و نفس انسانی، چون قطره‌ای از آن دریا، در این متن با یکدیگر مقایسه می‌شوند. هر دو دارای فیاض، فیض و مستفیض‌اند، اما مستفیض، متأخر از فیض و فیض، متأخر از فیاض است. این تأخر، نه زمانی، بلکه منطقی است و به ترتیب ظهور مراتب وجود اشاره دارد. نفس رحمانی، فیض کلی است که همه هستی را در بر می‌گیرد، در حالی که نفس انسانی، مظهر جزئی آن است.
تفاوت میان این دو نفس، در ساحت تهیأ و کثرت بروزی آشکار می‌شود. نفس انسانی، به تهیأ نیاز دارد و در ظرف کثرت مقید است، اما نفس رحمانی، از این محدودیت‌ها مبرا بوده، فیض مطلق است. این تمایز، چون خطی است که آسمان الهی را از زمین انسانی جدا می‌سازد.
| درنگ: نفس رحمانی، چون دریای فیض، از کثرت و تهیأ انسانی مبراست، در حالی که نفس انسانی، چون قطره‌ای مقید، در ظرف کثرت جلوه می‌کند. |
تشبیه مراتب فی به الفنون حروف
متن، با تمثیلی زیبا، مراتب فی را به الف، فتحه، کسره و ضمه تشبیه می‌کند. الف، چون مبدأ وحدت، ظرف واحدی است و حرکات، چون مظاهر کثرت، از آن سرچشمه می‌گیرند. این تشبیه، ریشه در ساختار زبان عربی دارد و برای تفهیم مراتب فیض و ظهور آن در ساحت کثرت به کار رفته است. الف، چون ستون فقرات وجود، و حرکات، چون شاخه‌های آن، نمایانگر سیر از وحدت به کثرت‌اند.
نقد تطبیق مراتب نفس رحمانی و انسانی
متن، گاه مراتب نفس رحمانی و انسانی را به گونه‌ای تطبیق می‌دهد که ممکن است به خطا رود. تأکید می‌شود که صفات انسانی، لزوماً در نفس رحمانی به همان شکل موجود نیستند. این نقد، چون هشداری است که از تطبیق کامل میان ساحت الهی و انسانی جلوگیری می‌کند. نفس رحمانی، چون آفتاب، فراتر از محدودیت‌های انسانی است و نمی‌توان آن را قالب‌های بشری سنجید.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، با تبیین مراتب فیض الهی، نفس رحمانی و انسانی، و مقایسه آن‌ها، بنیانی استوار برای فهم عرفان نظری فراهم آورد. تمثیلات به‌کاررفته، چون الف و حروف، و نقدهای وارد بر تدوین متن، به غنای بحث افزودند. این تأملات، خواننده را به درک عمیق‌تر از وحدت وجود و سیر فیض الهی رهنمون می‌سازد.
بخش دوم: تعین و مراتب الف و احدیت
تعین و متعین: بنیادی در فلسفه وجود
اصل بنیادین این است که تعین، بدون متعین وجود ندارد. تعین، چون صورت ظهور، وابسته به ذات متعین است که فراتر از خود تعین قرار دارد. در این متن، الف، به‌عنوان ظرف واحدی، صورت متعین تلقی می‌شود. این مانند آن است که نقاش، بدون بوم، طرحی در ذهن دارد، اما تا بوم فراهم نشود، صورت نمی‌گیرد.
| درنگ: تعین، چون سایه‌ای است که جز در پرتو متعین، پدیدار نمی‌شود. الف, ظرف ظهور این تعین در مرتبه واحدی است. |
الف و واحدی: نماد وحدت و کثرت
الف، به‌عنوان نماد واحدی، ظرف واحدیتی است که احدیت آن، چون نقطه‌ای بی‌بعد، سرچشمه کثرات، یعنی حروف و کلمات، است. این ساختار، به مراتب نزول فیض در عرفان نظری اشاره دارد. نقطه، چون ذات احدی، الف، چون فیض واحدی، و حروف و کلمات، چون کثرات ظهوری، سیر وجود را نمایان می‌سازند.
نفس انسانی و رحمانی در مرتبه پیش از کثرت
نفس انسانی، پیش از ورود به کثرت، به احدیت نفس رحمانی نزدیک است، اما با نزول به ساحت کثرت، از آن متمایز می‌شود. نفس رحمانی، یا وجود حق ساری، فیض کلی است که همه مراتب را در بر می‌گیرد. این مانند آن است که قطره، در دریا، به وحدت بازمی‌گردد، اما در ساحل، به کثرت می‌گراید.
مراتب سه‌گانه فیض: از نقطه تا کثرات
فیض الهی، در سه مرتبه ظهور می‌یابد: مرتبه پیش از امتداد (احدیت و نقطه)، مرتبه الف (واحدی)، و مرتبه حروف و کلمات (کثرات). مرتبه احدیت، چون سرچشمه‌ای است که همه کثرات در آن مستهلك‌اند. مرتبه الف، چون جویباری است که از آن سرچشمه جاری می‌شود، و مرتبه کثرات، چون شاخه‌هایی است که از آن جویبار منشعب می‌گردند.
| درنگ: مراتب فیض، چون نقطه، خط و صفحه، از وحدت ذاتی به کثرت ظهوری سیر می‌کنند و این سیر، اساس تبیین وجود در عرفان نظری است. |
مرتبه اجمال و استهلاک کثرات
مرتبه پیش از امتداد الف، مرتبه اجمال است که احدیت و استهلاک اعداد (کثرات) را در بر می‌گیرد. در این مرتبه، همه کثرات، چون ستارگان در سپیده‌دم، در نور وحدت محو می‌شوند. استهلاک اعداد، به فقدان کثرت در این ساحت اشاره دارد.
احدیت الف و کثرت نهفته
الف، خود دارای کثرت است، زیرا از نقطه تشکیل شده، اما در مرتبه اجمال، این کثرت مستهلك است. این دیدگاه، به نظام حروف عربی ارجاع دارد که الف را از نقطه می‌داند. در مرتبه احدیت، حتی کثرت ظاهری الف نیز به وحدت بازمی‌گردد، که این امر، وحدت فیض را تأیید می‌کند.
اجمال، احدیت و استهلاک: سه ویژگی وحدت
اجمال، احدیت و استهلاک اعداد، سه ویژگی مرتبه پیش از امتداد‌اند که به وحدت فیض اشاره دارند. اجمال، چون کلیت غیرمفصل، احدیت، چون وحدت ذاتی، و استهلاک، چون رفع کثرت، این مرتبه را از سایر مراتب متمایز می‌سازند.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تبیین تعین، مراتب الف و احدیت، و ویژگی‌های مرتبه اجمال، به بنیان‌های فلسفی و عرفانی مراتب فیض پرداخت. تمثیلات به‌کاررفته، چون نقطه و خط، و تأکید بر استهلاک کثرات، به فهم عمیق‌تر این مفاهیم یاری رساند.
جمع‌بندی نهایی
این اثر، با تبیین درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره و تحلیل تفصیلی آن، به تبیین مراتب فیض الهی، نفس رحمانی و نفس انسانی در چارچوب عرفان نظری و فلسفه اسلامی پرداخت. مراتب سه‌گانه فیض، از احدیت تا کثرات، چون نوری از سرچشمه وحدت به سوی کثرات وجود ساطع شدند و نفس رحمانی و انسانی، چون آیینه‌هایی، این نور را بازتاب دادند. نقدهای وارد بر تدوین متن اصلی، راهنمایی برای پژوهشگران بود تا در تدوین متون تخصصی، دقت و گزینش را سرلوحه قرار دهند. تمثیلات ادبی، چون الف و حروف، و تشبیهات فاخر، چون دریا و قطره، به غنای متن افزودند و مفاهیم عمیق عرفانی را به شکلی روشن و جذاب ارائه کردند. این اثر، چون چراغی در مسیر تأمل در اسرار هستی، خواننده را به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.
| با نظارت صادق خادمی |
“`
