متن درس
کتاب منازل السائرین: بازخوانی فتوت در چارچوب عرفان اسلامی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۶۱)
دیباچه
فتوت یا جوانمردی، چون گوهری درخشان در منظومه معارف اسلامی، از جایگاهی والا برخوردار است که هم در ساحت فردی و هم در بستر جمعی، انسان را به سوی کمال و آزادگی رهنمون می‌سازد. این مفهوم، ریشه در تعالیم قرآن کریم، سیره پیامبر اکرم (ص) و روایات ائمه اطهار (ع) دارد و به مثابه نظامی اخلاقی و عرفانی، نه‌تنها بر فضیلت‌های فردی، بلکه بر خیر جمعی و اصلاح جامعه تأکید می‌ورزد.
بخش نخست: پیچیدگی و اهمیت فتوت در عرفان اسلامی
ماهیت سنگین و حساس فتوت
فتوت، در ساحت عرفان اسلامی، از مفاهیمی است که فهم آن دشوار و عوارض سوءتفاهم‌های آن خطرناک است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که درک صحیح این مفهوم نیازمند توفیق الهی است، زیرا فتوت نه‌تنها صفتی اخلاقی، بلکه نظامی پیچیده و چندوجهی است که در سلوک معنوی جایگاه والایی دارد. این پیچیدگی، از آن‌روست که فتوت در مرز باریکی میان خیر و شر، و میان عرفان اصیل و درویشی قرار دارد و هرگونه انحراف در فهم آن، می‌تواند به گمراهی منجر شود.
این ویژگی، فتوت را به مثابه گوهری گران‌بها در میان معارف عرفانی قرار می‌دهد که نیازمند صیقل عقل و معرفت است تا از لغزش به سوی تعابیر نادرست، مانند درویشی و انفعال، محفوظ ماند. فتوت، چون نسیمی است که در عین لطافت، قدرتی تحول‌آفرین دارد و می‌تواند جامعه را به سوی خیر و کمال هدایت کند.
جمع‌بندی بخش نخست
این بخش، فتوت را به‌عنوان مفهومی عمیق و حساس در عرفان اسلامی معرفی کرد که فهم و اجرای آن نیازمند معرفت و دقت است. تأکید بر پیچیدگی و خطرات سوءتفاهم، جایگاه والای این ارزش را در سلوک معنوی نشان می‌دهد و ضرورت پایبندی به اصول عرفانی اصیل را برجسته می‌سازد.
بخش دوم: فتوت در نگاه خواجه عبدالله انصاری و نقد آن
تعریف خواجه از فتوت
خواجه عبدالله انصاری، فتوت را در محبت و بزرگواری در برابر ظالم تعریف می‌کند و استدلال می‌آورد که ظلم او، کفاره گناهان فرد و عامل اصلاح اوست. در این دیدگاه، مصائب و ظلم، چون کوره‌ای است که گوهر وجود انسان را صیقل می‌دهد و او را به سوی معرفت و کمال رهنمون می‌سازد. این تعریف، بر این باور استوار است که سختی‌ها و آزارها، ابزاری برای تزکیه نفس و ارتقای معنوی هستند.
این نگاه، ریشه در فلسفه عرفانی دارد که مصائب را فرصتی برای رشد معنوی می‌بیند. با این حال، این تعریف نیازمند بررسی دقیق است تا از سوءتعابیر و انحرافات مصون بماند.
نقد دیدگاه خواجه و خطر عرفان استعماری
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با نقدی عالمانه، دیدگاه خواجه را به چالش می‌کشند و آن را «عرفان استعماری» می‌خوانند که می‌تواند به تشویق ظالم و توجیه ظلم منجر شود. ایشان استدلال می‌کنند که اگر ظلم به دلیل ایجاد خیر ناخواسته (مانند هدایت معنوی) مستحق محبت باشد، پس باید به همه ظالمان پاداش داد، که این منطق باطل است. به عنوان مثال، اگر شمر را به دلیل نقش او در شهادت امام حسین (ع) و خیر ناشی از آن (مانند برپایی روضه‌ها) مستحق محبت بدانیم، این دیدگاه به توجیه ظلم و تشویق گناهکار می‌انجامد، که با اصول عرفان اسلامی در تضاد است.
این نقد، بر تمایز میان خیر الهی و شر ظالم تأکید دارد. خیر ناشی از مصائب، از حکمت الهی سرچشمه می‌گیرد، نه از فعل ظالم، و ظالم همچنان مسئول شر خود است. این دیدگاه، با اصل «الأمر بالمعروف والنهي عن المنكر» هم‌خوانی دارد که بر اصلاح جامعه و نهی از شر تأکید می‌ورزد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، تعریف خواجه عبدالله انصاری از فتوت را بررسی و نقد کرد. هرچند این تعریف ریشه در نگاه عرفانی به مصائب دارد، اما خطر سوءتعابیر آن، از جمله توجیه ظلم و تشویق گناهکار، مورد انتقاد قرار گرفت. فتوت، در نگاه عرفانی اصیل، باید خیرمحور و در راستای اصلاح جامعه باشد، نه ابزاری برای انفعال در برابر شر.
بخش سوم: تعریف صحیح فتوت و خیرمحوری آن
جوهره فتوت: گذشت خیرمحور
فتوت، در نگاه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به معنای گذشت از حق خویش در راستای خیر دیگران و جامعه است، نه برای منفعت شخصی یا تشویق گناهکار. این گذشت، چون چشمه‌ای است که حیات‌بخش است و باید با معرفت و تشخیص همراه باشد تا نتیجه‌ای خیر به بار آورد. فتوت، عملی کریمانه است که با آیه وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ (سوره حشر، آیه ۹، : «و دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، هرچند خودشان نیازمند باشند») هم‌خوانی دارد.
این تعریف، فتوت را از سودجویی و درویشی متمایز می‌کند. جوانمردی، چون درختی است که میوه‌اش را با سخاوت به دیگران ارزانی می‌دارد، بدون آنکه در پی منفعت شخصی باشد.
مثال عملی فتوت: داستان همسر سرکش
درس‌گفتار، داستانی را نقل می‌کند درباره مردی که تحت فشار همسر سرکش و ناسازگار خود، در زیرزمین خانه به عبادت و مناجات روی آورد و به مقامات عرفانی دست یافت. به توصیه استاد، او به همسرش محبت کرد و او را عامل سعادتش دانست، که این امر به تنبیه و اصلاح نسبی همسر منجر شد. این داستان، نمونه‌ای عملی از فتوت است که با آیه وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ۚ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ (سوره فصلت، آیه ۳۴، : «و نیکی و بدی یکسان نیست. [بدی را] با آنچه بهتر است دفع کن») هم‌خوانی دارد.
این مثال، فتوت را به‌عنوان عملی خیرمحور و اصلاح‌گر نشان می‌دهد که با محبت حکیمانه، می‌تواند قلب‌ها را به سوی خیر هدایت کند.
مثال قتل پدر و فتوت تحول‌آفرین
درس‌گفتار مثالی دیگر می‌آورد: اگر کسی پدر دیگری را کشت، فتوت در این است که قاتل بخشیده شود، به شرطی که متنبه شده و به راه خیر هدایت گردد. برای نمونه، واگذاری مغازه پدر مقتول به قاتل برای کاسبی، می‌تواند او را به سوی اصلاح و زندگی شرافتمندانه سوق دهد. این عمل، چون بذری است که در خاک مناسب، درختی پرثمر می‌شود، مشروط بر آنکه نتیجه آن خیر و اصلاح باشد.
این مثال، فتوت را عملی تحول‌آفرین معرفی می‌کند که نه از سر ضعف، بلکه از سر حکمت و برای اصلاح جامعه انجام می‌شود. چنین بخششی، با مفهوم «إصلاح ذات البين» در قرآن کریم هم‌راستاست.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، فتوت را به‌عنوان عملی خیرمحور و اصلاح‌گر تعریف کرد که با گذشت حکیمانه از حق خویش، در راستای خیر جامعه و دیگران انجام می‌شود. مثال‌های عملی، از جمله داستان همسر سرکش و بخشش قاتل، نشان‌دهنده عمق و عظمت فتوت در ایجاد تحول و هدایت است، مشروط بر آنکه با معرفت و نتیجه خیر همراه باشد.
بخش چهارم: ویژگی‌های فتوت و تمایز آن از درویشی
ویژگی‌های بنیادین فتوت
فتوت، عملی است که باید خیرمحور و معرفت‌محور باشد. خیرمحوری، به معنای آن است که نتیجه عمل جوانمردانه، خیر و اصلاح برای جامعه باشد، نه شر یا تشویق گناهکار. معرفت‌محوری، به ضرورت تشخیص و حکمت در انجام فتوت اشاره دارد، مانند فقاهت در احکام شرعی که نیازمند تخصص و دقت است. فتوت، چون شمشیری است که با حکمت، خیر را از شر جدا می‌سازد.
این ویژگی‌ها، فتوت را از اعمال احساسی یا نسنجیده متمایز می‌کند و آن را به‌عنوان ارزشی نظام‌مند و حکیمانه در عرفان اسلامی معرفی می‌نماید.
تمایز فتوت از درویشی
درس‌گفتار، فتوت را از درویشی متمایز می‌کند. درویشی، مبتنی بر مزاج و احساس است و ممکن است به انحراف و انفعال منجر شود، اما فتوت، بر معرفت و خیر جمعی استوار است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره از قاطی شدن عرفان با درویشی در نظام اسلامی پس از انقلاب انتقاد می‌کنند و مثال‌هایی از حضور درویشان در رسانه‌ها می‌آورند که فاقد سند و معرفت هستند. درویشی، چون نسیمی بی‌جهت است که ممکن است به گمراهی بینجامد، اما فتوت، چون جویباری هدفمند است که به سوی خیر جاری می‌شود.
این تمایز، به اهمیت مبنای عقلانی و شرعی در عرفان اشاره دارد و بر ضرورت حفظ اصالت عرفان در برابر انحرافات عامه‌پسند تأکید می‌ورزد.
مثال روضه‌خوانی و عرفان مستند
درس‌گفتار، با مقایسه روضه‌خوانی بی‌سند و عالمانه، تأکید می‌کند که عرفان، مانند علوم دقیق چون ریاضیات و فیزیک، باید مستند و نظام‌مند باشد. روضه‌خوان بی‌سند، چون پرنده‌ای بی‌جهت است که تنها به دنبال اشک مخاطب است، اما عالم، با سند و مقتل سخن می‌گوید، حتی اگر نتیجه آن گریه نباشد. عرفان نیز باید چون دانشی دقیق، با استدلال و سند همراه باشد.
این مقایسه، جایگاه علمی عرفان را در نظام معرفت اسلامی نشان می‌دهد و بر ضرورت استدلال و سند در تبیین مفاهیم عرفانی تأکید دارد.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، ویژگی‌های بنیادین فتوت را خیرمحوری و معرفت‌محوری دانست و آن را از درویشی و اعمال احساسی متمایز کرد. نقد حضور درویشی در رسانه‌ها و مقایسه با روضه‌خوانی عالمانه، بر ضرورت حفظ اصالت عرفان و پایبندی به مبانی مستند تأکید دارد.
بخش پنجم: نقد تشویق گناهکار و سودجویی در فتوت
نقد تشویق گناهکار
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که فتوت نباید به تشویق گناهکار یا دادن باج به او منجر شود. فتوت، چون چشمه‌ای زلال است که باید حیات‌بخش باشد، نه مایه ترغیب شر. این اصل، با آیه وَفِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ (سوره بقره، آیه ۱۷۹، : «و در قصاص حیات است، ای خردمندان») هم‌خوانی دارد، که به اهمیت قصاص در حفظ حیات اجتماعی اشاره می‌کند، اما در عین حال، امکان گذشت خیرمحور را نیز باز می‌گذارد.
این نقد، بر ضرورت تشخیص حکیمانه در اعمال فتوت تأکید دارد تا از انحراف به سوی انفعال یا ترغیب شر جلوگیری شود.
داستان سعدی و خطای تشویق نادرست
درس‌گفتار داستانی از سعدی نقل می‌کند: فردی به دلیل دریافت پول در برابر اذیت، به تکرار رفتار نادرست خود تشویق شد، اما سرانجام توسط صاحب‌منصبی تنبیه گردید. این داستان، خطای تشویق گناهکار را نشان می‌دهد و بر این نکته تأکید دارد که فتوت باید به اصلاح منجر شود، نه ترغیب شر.
این داستان، به‌صورت تمثیلی، بر اهمیت نتیجه خیر در اعمال جوانمردانه تأکید می‌کند و از هرگونه انفعال در برابر شر برحذر می‌دارد.
نقد سودجویی در فتوت
فتوت، از سودجویی و منفعت‌طلبی شخصی متمایز است. جوانمرد، چون خورشیدی است که نورش را بی‌چشمداشت به دیگران می‌بخشد و خیر جامعه را بر منافع خویش مقدم می‌دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که فتوت، در پی خیر جمعی است، نه منفعت فردی، و هرگونه منفعت‌طلبی، آن را به کاسبی تقلیل می‌دهد.
این اصل، با مفهوم ایثار در عرفان اسلامی هم‌راستاست و فتوت را به‌عنوان ارزشی کریمانه معرفی می‌کند که در خدمت خیر دیگران است.
اهمیت عقل و معرفت در فتوت
فتوت، نیازمند عقل و معرفت است تا سالک بتواند تشخیص دهد کجا گذشت کند و کجا قصاص. این تشخیص، چون فقه در احکام شرعی، نیازمند تخصص و دقت است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که جوانمردی بدون معرفت، ممکن است به انحراف یا احمقانه بودن منجر شود، مانند بخششی که به جای خیر، شر به بار آورد.
این اصل، نقش عقل را در سلوک عرفانی برجسته می‌سازد و فتوت را عملی حکیمانه و نظام‌مند معرفی می‌کند.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با نقد تشویق گناهکار و سودجویی، فتوت را به‌عنوان عملی خیرمحور، اصلاح‌گر و معرفت‌محور معرفی کرد. داستان سعدی و تأکید بر نقش عقل و معرفت، بر ضرورت تشخیص حکیمانه و اجتناب از انحرافات در فتوت تأکید دارد.
بخش ششم: فتوت و عظمت آن در برابر خرده‌ریزها
نقد فتوت خرده‌ریز
فتوت، از اعمال کوچک و روزمره، مانند بخشیدن چند تومان یا چشم‌پوشی از خطاهای جزئی، متمایز است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که فتوت، عملی بزرگ و تحول‌آفرین است، مانند بخشش قاتل یا واگذاری مغازه به او برای اصلاح و هدایت. فتوت، چون دریایی است که امواجش تحولات عظیم به بار می‌آورد، نه چون جویباری که در امور کوچک جاری است.
این دیدگاه، به عظمت فتوت در عرفان اسلامی اشاره دارد و آن را ارزشی می‌داند که تحولات عمیق و خیرمحور به دنبال دارد.
فتوت و خیر بی‌حد
فتوت، حد و مرزی ندارد، اما راستای آن خیر است. عملی که خیر به بار نیاورد، مانند بخششی که به تکرار شر منجر شود، فتوت نیست، بلکه از بی‌معرفتی و احمقانه بودن سرچشمه می‌گیرد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که فتوت باید خیرآفرین باشد، حتی اگر عملی بزرگ مانند بخشش قاتل یا واگذاری اموال به او باشد.
این اصل، فتوت را چون آسمانی بی‌کران معرفی می‌کند که نورش باید خیر و اصلاح به ارمغان آورد، نه شر یا انحراف.
جمع‌بندی بخش ششم
این بخش، فتوت را به‌عنوان عملی بزرگ و تحول‌آفرین معرفی کرد که از گذشت‌های کوچک متمایز است. تأکید بر خیرمحوری و بی‌حد بودن فتوت، آن را ارزشی عظیم در عرفان اسلامی نشان می‌دهد که نیازمند معرفت و راستای خیر است.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
فتوت، چون گوهری تابناک در منظومه معارف اسلامی، ارزشی است که انسان را به سوی کمال و آزادگی هدایت می‌کند. این مفهوم، در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به‌عنوان عملی خیرمحور، معرفت‌محور و تحول‌آفرین تبیین شده که از درویشی، سودجویی و انفعال متمایز است. نقد دیدگاه‌های نادرست، مانند تعریف خواجه عبدالله انصاری که محبت به ظالم را توصیه می‌کند، بر خطر عرفان استعماری و توجیه ظلم تأکید دارد. فتوت، در نگاه صحیح، گذشت حکیمانه‌ای است که خیر جامعه را بر منفعت شخصی مقدم می‌دارد و با معرفت، به اصلاح و هدایت منجر می‌شود.
مثال‌های عملی، مانند داستان همسر سرکش و بخشش قاتل، نشان‌دهنده عظمت فتوت در ایجاد تحول و خیر است. تمایز فتوت از درویشی و تأکید بر مستند بودن عرفان، بر ضرورت پایبندی به اصول عقلانی و شرعی در سلوک عرفانی اشاره دارد.
