اعیان علمی و آگاهی نوری در معرفت‌شناسی صادق خادمی: مطالعه‌ای در قوس نزولی
اعیان علمی و آگاهی نوری در معرفت‌شناسی صادق خادمی: مطالعه‌ای در قوس نزولی
چکیده
این مقاله معرفت‌شناسی انسان الهی (insān ilāhī) در اندیشه صادق خادمی را بررسی می‌کند، با تمرکز بر اعیان علمی (a‘yān ‘ilmiyyah) و آگاهی نوری (nūrī) در قوس نزولی (sayr nuzūlī)، که بر قوس صعودی (sayr su‘ūdī) تقدم دارد. با استناد به فصل دوم آگاهی و انسان الهی و روایات شیعی، این مطالعه تعامل معرفت حضوری (ma‘rifah shuhūdī)، تجلی الهی، و روح‌القدس را تبیین می‌نماید. تحلیل هرمنوتیک و تطبیقی، جایگاه خادمی را در عرفان اسلامی روشن ساخته و نقش انسان الهی را به‌عنوان مظهر تجلی الهی برجسته می‌سازد. یافته‌ها بر اهمیت آگاهی نوری در قوس نزولی و پیوند آن با وحدت و عشق تأکید کرده و به گفتمان معاصر الهیاتی بینش‌هایی نو ارائه می‌دهد.۱
۱. خادمی، صادق. (۱۴۰۴). آگاهی و انسان الهی. https://sadeghkhademi.ir/chapter018/
مقدمه
اندیشه صادق خادمی در آگاهی و انسان الهی چارچوبی معرفت‌شناختی عمیق ارائه می‌دهد که ریشه در عرفان اسلامی و الهیات شیعی دارد. محور این چارچوب، انسان الهی است که در قوس نزولی، با پیشینه ربوبی، اعیان علمی و آگاهی نوری را متجلی می‌سازد. قوس نزولی، سیر فیض الهی از ذات تا ناسوت، بر قوس صعودی، که بازگشت معنوی به سوی خداست، تقدم دارد. این مفاهیم، در فصل دوم، تلفیقی از تفسیر قرآنی، روایات شیعی، و هستی‌شناسی عرفانی را نشان می‌دهند و از آرای ابن عربی و ملاصدرا تأثیر پذیرفته‌اند، اما با تأکید بر ولایت اهل بیت، رویکردی متمایزاً شیعی ارائه می‌کنند. این مقاله به بررسی اعیان علمی به‌عنوان واسطه‌های تجلی الهی، نقش آگاهی نوری در شهود انسان الهی، و پیامدهای الهیاتی آن‌ها می‌پردازد و جایگاه خادمی را در گفتمان متافیزیکی اسلام تبیین می‌کند.۲
هدف، روشن ساختن نقش انسان الهی به‌عنوان مظهر حقیقت الهی و ارائه بینشی نو به فلسفه عرفانی معاصر است. قوس نزولی، به‌عنوان سیر علمی و نوری، با علم الهی آغاز می‌شود و در روایات شیعی، به‌ویژه خلقت نورانی اهل بیت، تجلی می‌یابد. این مطالعه، با تأکید بر زمینه ایرانی-اسلامی، به غنای گفتمان عرفانی می‌افزاید.۳
۲. ابن عربی، محی‌الدین. (۱۳۸۳). فصوص الحکم. تهران: انتشارات الزهراء.
۳. طباطبایی، محمدحسین. (۱۳۷۵). تفسیر المیزان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
روش‌شناسی
این مطالعه از رویکردی هرمنوتیک و نقد متنی برای تحلیل فصل دوم آگاهی و انسان الهی بهره می‌گیرد. منابع اولیه شامل الکافی کلینی (۱۳۶۵) و ترجمه قرآنی (۱۳۸۳) است که زمینه الهیاتی را فراهم می‌کنند. منابع ثانویه، مانند چیتیک (۱۳۸۴)، کوربن (۱۳۷۷)، و مطهری (۱۳۸۱)، دیدگاه‌های تطبیقی عرفانی و شیعی ارائه می‌دهند. روایات ائمه باقر و صادق با روش تاریخی-تفسیری بررسی شده تا آگاهی نوری تبیین گردد. تحلیل تطبیقی با ابن عربی و ملاصدرا، نوآوری‌های خادمی را در تأکید بر ماهیت علمی قوس نزولی روشن می‌سازد. اصطلاحات فنی (مانند a‘yān ‘ilmiyyah، nūrī) با حاشیه‌نویسی توضیح داده شده و ارجاعات، استانداردهای آکادمیک را رعایت می‌کنند. این روش، تحلیل متنی اصطلاحات عرفانی پارسی را با تفسیر شیعی تلفیق کرده و عمق فرهنگی و الهیاتی را تضمین می‌نماید.۴
۴. کوربن، هانری. (۱۳۷۷). تنها با تنها. تهران: نشر سوفیا.
تحلیل
اعیان علمی به‌عنوان واسطه‌های الهی
اعیان علمی در اندیشه خادمی، به نماهای ازلی در علم الهی اشاره دارند که واسطه تجلی اسما و صفات الهی‌اند. این اعیان، فاقد حدوث زمانی، اوصاف ضروری ذات الهی بوده و در قوس نزولی متجلی می‌شوند. خادمی میان اتصاف عرضی (‘arḍī) اعیان به ذات، که وابسته به علم الهی است، و اتصاف تبعی (tab‘ī)، که واسطه‌مندی را ایجاب می‌کند، تمایز قائل می‌شود. وی می‌نویسد: «اعیان علمی، پیش از تجلی فعلی و خلقی، واسطه ظهور اسما و صفات‌اند» . این دیدگاه با اعیان ثابت ابن عربی همخوانی دارد، اما تأکید خادمی بر ماهیت علمی آن‌ها، متمایز از پدیده‌های مادی، نوآوری اوست.۵
آیه قرآنی «تِبْيَانٌ لِكُلِّ شَيْءٍ» (نحل، ۱۶:۸۹، ، ۱۳۸۳) این مفهوم را تأیید می‌کند، که امام صادق آن را شامل همه پدیده‌ها در علم الهی دانسته‌اند (کلینی، ۱۳۶۵، ج۱، ص۲۶۱). وحدت وجودی ملاصدرا این ایده را تکمیل می‌کند، اما تأکید خادمی بر تقدم قوس نزولی، با نقش ازلی اهل بیت، رویکردی شیعی ارائه می‌دهد.۶ اعیان علمی، به‌عنوان واسطه‌های غیرمستقل، تجلی ذات را در مراتب هستی ممکن می‌سازند و از منظر شیعی، با خلقت نورانی اهل بیت پیوند دارند (مجلسی، ۱۳۶۲).۷
۵. ابن عربی (۱۳۸۳).
۶. ملاصدرا. (۱۳۸۷). مفاتیح الغیب. قم: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
۷. مجلسی، محمدباقر. (۱۳۶۲). بحار الانوار. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
آگاهی نوری در قوس نزولی
خادمی آگاهی نوری را، که در قوس نزولی از عوالم ربوبی سرچشمه می‌گیرد، مقدم بر قوس صعودی می‌داند. انسان الهی، با تعین علمی در علم الهی، این آگاهی را به‌صورت معرفت حضوری شهود می‌کند و نماهای ازلی را از منظر الهی می‌بیند. برخلاف ملائکه مقرب، شهود انسان الهی ازلی و منحصربه‌فرد است. خادمی می‌نویسد: «شهودگر نوری، حق‌تعالی را در علم و آگاهی‌اش متجلی می‌بیند».۸
روایتی از امام باقر این را تأیید می‌کند: «نخستین چیزی که خداوند آفرید، محمد و عترت هدایتگر او بودند، اشباح نوری در پیشگاه خدا» (کلینی، ۱۳۶۵، ج۱، ص۴۴۲). این بدن‌های نوری، با حمایت روح‌القدس، تعین علمی را نشان می‌دهند. روایت دیگری از امام صادق می‌افزاید: «نزد پروردگارمان بودیم، در ظله خضراء، او را تسبیح می‌گفتیم» (کلینی، ۱۳۶۵، ج۱، ص۴۴۱)، که تقدم قوس نزولی را نشان می‌دهد.۹ ابن عربی بر قوس صعودی تأکید دارد، اما خادمی قوس نزولی را با نور اهل بیت پیوند می‌زند.۱۰ آگاهی نوری، به‌عنوان تجلی علم الهی، در عرفان ایرانی با عشق و وحدت همخوانی دارد (شیرازی، ۱۳۸۰).۱۱
۸. nūrī: نور متافیزیکی الهی (خادمی، ۱۴۰۴).
۹. کلینی (۱۳۶۵).
۱۰. چیتیک، ویلیام. (۱۳۸۴). جهان خیال. تهران: نشر هرمس.
۱۱. شیرازی، قطب‌الدین. (۱۳۸۰). شرح حکمت اشراق. تهران: انتشارات حکمت.
روح‌القدس به‌عنوان اقتدار معنوی
روح‌القدس در چارچوب خادمی، عقلی مقرب است که شهود در عوالم فراناسوتی را تسهیل می‌کند و با پدیده‌های متعالی همراه است. خادمی می‌نویسد: «روح‌القدس، با اقتدار معنوی‌اش، در خدمت انسان الهی است» . روایت امام باقر این را تأیید می‌کند: «بدن‌های نوری بدون ارواح، با روح‌القدس مؤید بودند» (کلینی، ۱۳۶۵، ج۱، ص۴۴۲). نقش روح‌القدس به‌عنوان حامی و مربی، در سنت شیعی با ولایت پیوند دارد.۱۲
مولانا روح‌القدس را هدایتگر به سوی عشق الهی می‌داند (مولوی، ۱۳۸۵). در تفسیر شیعی، روح‌القدس با طهارت نبوی مرتبط است. برخلاف تخیل متصل ابن عربی، خادمی روح‌القدس را با آگاهی نوری قوس نزولی تلفیق می‌کند و البته روحی مقدس از جبروت است.۱۳ این مفهوم، در عرفان ایرانی، با همراهی اولیای الهی تقویت می‌شود (عاملی، ۱۳۸۴).۱۴
۱۲. خمینی، روح‌الله. (۱۳۸۲). چهل حدیث. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
۱۳. مولوی، جلال‌الدین. (۱۳۸۵). مثنوی معنوی. تهران: نشر قطره.
۱۴. عاملی، حسن. (۱۳۸۴). دیوان اشعار عرفانی. تهران: نشر نگاه.
پیامدهای الهیاتی و فلسفی
چارچوب خادمی، انسان الهی را مظهر تجلی اسما معرفی می‌کند که از طریق عشق و وحدت متجلی می‌شود. شهود جامع‌الجامع، ذات الهی را در وحدت مطلق ادراک می‌کند. آیه «وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا» (انسان، ۷۶:۲۱، ، ۱۳۸۳) این طهارت را نشان می‌دهد، که امام صادق آن را تصفیه از غیر خدا تفسیر کرده‌اند (کلینی، ۱۳۶۵، ج۸، ص۱۲۳).۱۵
رد ماهیت فلسفی توسط خادمی، با وحدت وجود ملاصدرا همخوان است، اما بر ولایت شیعی تأکید دارد. شهود علمی انسان الهی، در روایت امام صادق، همه پدیده‌ها را دربرمی‌گیرد: «أعلم ما فی السماوات و الأرض» (کلینی، ۱۳۶۵، ج۱، ص۲۶۱). این با تفسیر طباطبایی از علم الهی همخوانی دارد (طباطبایی، ۱۳۷۵).۱۶ در مقایسه، تأکید خادمی بر قوس نزولی، با رویکرد تجربی سروش تفاوت دارد (سروش، ۱۳۸۸)، و معرفت‌شناسی او پلی میان عرفان کلاسیک و فلسفه معاصر است.۱۷
۱۵. jam‘ al-jam‘: شهود جامع (نصر، ۱۳۷۲).
۱۶. تبریزی، فضل‌الله. (۱۳۷۳). مجمع البیان. تهران: دار المعرفه.
۱۷. سروش، عبدالکریم. (۱۳۸۸). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.
جدول اصطلاحات فنی
جدول زیر اصطلاحات پیچیده متن را با توضیحات پارسی و ترجمه انگلیسی ارائه می‌دهد، به‌منظور تسهیل فهم مفاهیم عرفانی و الهیاتی.
| اصطلاح | ترانس‌لیتراسیون | توضیح پارسی | ترجمه انگلیسی |
|---|---|---|---|
| اعیان علمی | a‘yān ‘ilmiyyah | نماهای ازلی در علم الهی که واسطه تجلی اسما و صفات‌اند، فاقد حدوث زمانی. | Scientific Archetypes |
| آگاهی نوری | nūrī | آگاهی متافیزیکی ناشی از نور الهی، متجلی در قوس نزولی. | Luminous Awareness |
| معرفت حضوری | ma‘rifah shuhūdī | شناخت شهودی که از شهود مستقیم حقیقت الهی حاصل می‌شود. | Presential Gnosis |
| روح‌القدس | rūḥ al-quds | عقل مقرب که شهود عوالم فراناسوتی را تسهیل کرده و حامی اولیاست. | Holy Spirit |
| قوس نزولی | sayr nuzūlī | سیر فیض الهی از ذات تا ناسوت، با ماهیت علمی و نوری. | Descending Arc |
| قوس صعودی | sayr su‘ūdī | سیر بازگشت معنوی از ناسوت به سوی خدا. | Ascending Arc |
| مظهر | maẓhar | محل تجلی اسما و صفات الهی، به‌ویژه در انسان الهی. | Locus of Theophany |
| واحدیه | wāḥidiyyah | مرحله تجلی وحدت الهی در کثرت اسما و صفات. | Unitary Oneness |
| جمع‌الجمع | jam‘ al-jam‘ | شهود وحدت مطلق ذات الهی، فراتر از کثرت. | All-Encompassing Intuition |
| اشباح نور | ashbāḥ nūr | تجلیات نوری اهل بیت در عوالم ربوبی پیش از خلقت مادی. | Apparitions of Light |
نتیجه‌گیری
معرفت‌شناسی خادمی در باب اعیان علمی و آگاهی نوری، تقدم قوس نزولی را روشن ساخته و به عرفان اسلامی غنای خاصی می‌بخشد. تلفیق روایات شیعی، تفسیر قرآنی، و تحلیل‌های تطبیقی، نقش انسان الهی را به‌عنوان واسطه حقیقت الهی برجسته می‌کند. تأکید بر قوس نزولی و روح‌القدس، خادمی را از ابن عربی و ملاصدرا متمایز کرده و زمینه ایرانی-اسلامی او، گفتمان جهانی عرفان را تقویت می‌نماید. پژوهش‌های آتی می‌توانند مقایسه با فیلسوفان معاصر مانند سروش یا عارفان غربی را بررسی کنند تا اهمیت اندیشه خادمی در پاسخ به پرسش‌های متافیزیکی معاصر روشن‌تر شود.۱۸
۱۸. مطهری، مرتضی. (۱۳۸۱). عدل الهی. قم: صدرا.
منابع
ابن سینا. (۱۳۸۴). القانون فی الطب. تهران: انتشارات سروش.
ابن عربی، محی‌الدین. (۱۳۸۳). فصوص الحکم. تهران: انتشارات الزهراء.
ایزوتسو، توشیهیکو. (۱۳۶۳). تصوف و تائوئیسم. تهران: نشر میزان.
خادمی، صادق. (۱۴۰۴). آگاهی و انسان الهی. https://sadeghkhademi.ir/
خمینی، روح‌الله. (۱۳۸۲). چهل حدیث. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
شیمل، آنه‌ماری. (۱۳۵۴). ابعاد عرفانی اسلام. تهران: نشر دانشگاهی.
شیرازی، قطب‌الدین. (۱۳۸۰). شرح حکمت اشراق. تهران: انتشارات حکمت.
طباطبایی، محمدحسین. (۱۳۷۵). تفسیر المیزان. قم: دفتر انتشارات اسلامی.
تبریزی، فضل‌الله. (۱۳۷۳). مجمع البیان. تهران: دار المعرفه.
عاملی، حسن. (۱۳۸۴). دیوان اشعار عرفانی. تهران: نشر نگاه.
غزالی، ابوحامد. (۱۳۸۱). احیاء علوم الدین. تهران: دار الکتب العلمیه.
قمی، عباس. (۱۳۷۷). تفسیر قمی. قم: دار الکتاب.
کلینی، محمد. (۱۳۶۵). الکافی (جلدهای ۱-۸). تهران: دار الصق.
کوربن، هانری. (۱۳۷۷). تنها با تنها. تهران: نشر سوفیا.
مجلسی، محمدباقر. (۱۳۶۲). بحار الانوار (جلدهای ۱-۱۱۰). بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مصباح یزدی، محمدتقی. (۱۳۸۹). معرفت‌شناسی اسلامی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی .
مطهری، مرتضی. (۱۳۸۱). عدل الهی. قم: صدرا.
ملاصدرا. (۱۳۸۷). مفاتیح الغیب. قم: مؤسسه تحقیقات فرهنگی.
مولوی، جلال‌الدین. (۱۳۸۵). مثنوی معنوی. تهران: نشر قطره.
نصر، سیدحسین. (۱۳۷۲). مبانی کیهان‌شناسی اسلامی. تهران: نشر علم.
سروش، عبدالکریم. (۱۳۸۸). بسط تجربه نبوی. تهران: صراط.
چیتیک، ویلیام. (۱۳۸۴). جهان خیال. تهران: نشر هرمس.
یک نظر
ازارسال مقاله سپاسگزارم عالی